,

Archeologia Żywa 2 (92) 2024

|


Słowa kluczowe: , , , , , , , , , , , ,

Najnowsza „Archeologia Żywa” 2 (92) 2024 zabierze Was w prawdziwą kulinarną podróż! Trudno uwierzyć, że jeszcze stosunkowo do niedawna informacje na temat tego, co jedli nasi przodkowie, byliśmy zmuszeni czerpać wyłącznie z odkrywanych kości, ewentualnie zwęglonych pozostałości potraw. Rozwój nowoczesnych technologii i współpraca archeologii z naukami ścisłymi sprawiły, że do przysłowiowych garnków możemy dziś spojrzeć o wiele głębiej.

Gdzie kupić numer?

Dostępny w salonach Empik, Garmond, Inmedio, Relay lub w naszym sklepie internetowym. Wesprzyj jedyne czasopismo archeologiczne w Polsce i zamów nasz numer bezpośrednio do domu lub pobierz e-wydanie.

KUP JUŻ TERAZ →
ZAMÓW EBOOKA →

Archeologia Żywa 2/2024 – spis treści

  • TEMAT NUMERU
    • 04 / Społeczności pradziejowe od kuchni
      Arkadiusz Sołtysiak
    • 12 / 10 najstarszych potraw znanych nauce
      Radosław Biel
    • 14 / Kulinarne korzenie: smaki i sekrety diety pierwszych rolników
      Agnieszka Czekaj-Zastawny, Anna Rauba-Bukowska, Agnieszka Kukułka, Bernadeta Kufel-Diakowska, Maria Lityńska-Zając, Harry Robson, Jarosław Wilczyński
    • 22 / Chleb i piwo – podstawa diety starożytnych Egipcjan
      Agnieszka Mączyńska
    • 27 / Co jadł i pił rzymski legionista w Novae?
      Adam Jakub Jarych
    • 32 / Chleb z Nadarbadzevi. Grobowe pieczywo z epoki brązu
      Przemysław Polakiewicz
    • 35 / Ciepłe. Gospodarka, kuchnia i dieta
      Sławomir Wadyl
    • 42 / Sokolnictwo w dobie rozbicia dzielnicowego
      Michał Antoniak, Mateusz Moszczyński
    • 50 / Jeść aby żyć, czy żyć aby jeść?
      Krzysztof Borysławski
  • ODKRYCIA
    • 56 / Sześćdziesięciu z Lamsdorf
      Dawid Kobiałka, Marek Michalski, Kamil Karski, Michał Pawleta, Adam Lokś, Michał Czarnik, Violetta Rezler-Wasielewska, Piotr Stanek
  • TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
    • 62 / Na wodach Zatoki Perskiej. Starożytny handel morski w epoce brązu. Część 1
      Szymon Modzelewski
    • 68 / Berenike. Perła pustyni nad Morzem Czerwonym
      Agnieszka Garbacz
    • 72 / Mazowsze za pierwszych Piastów
      Mariusz Samp
  • ARCHEOWARSZTAT
    • 76 / Skąd wiemy jak stare są zabytki? Część 1: Datowanie typologiczne
      Jakub Okonek
  • POZA ARCHEOLOGIĄ
    • 80 / Jak cykl światła i ciemności wpływał na tworzenie struktur społecznych
      Aleksandra Karykowska
    • 84 / Rybak śródlądowy
      Poczet Odtwórców Polskich

Od redaktora naczelnego

Tytuł najnowszego numeru „Archeologii Żywej” – „Kuchenne ewolucje” jest dwuznaczny. Chcemy w nim ukazać nie tylko to, jak zmieniały się same potrawy, ale również jak ewoluowało naukowe podejście do tematów kulinarnych.

Artykuł, zapewniający teoretyczne podstawy do zrozumienia specjalistycznych terminów używanych w całym numerze, napisał specjalnie dla Was Arkadiusz Sołtysiak. Temat analiz izotopowych nie należy do najprostszych, ale autor poradził sobie, naszym zdaniem, wyśmienicie. Sam postanowiłem podjąć się lżejszego tematu, sprawdzając gdzie odkryto najstarsze potrawy. Następnie Agnieszka Czekaj-Zastawny wraz z zespołem analizuje dietę pierwszych rolników w Małopolsce. Jak zwykle pasjonaci starożytności znajdą też coś dla siebie: Agnieszka Mączyńska przybliża tajniki produkcji chleba i piwa w starożytnym Egipcie, Adam Jarych opisuje, co jedli i pili rzymscy legioniści w obozie wojskowym w Novae, a Przemysław Polakiewicz prezentuje najstarszy chleb odkryty u podnóży Kaukazu.

W dalszej części Sławomir Wadyl ponownie zabiera nas do zespołu osadniczego w dzisiejszej miejscowości Ciepłe – tym razem przybliżając dietę jego mieszkańców. Mateusz Moszczyński zapewnia z kolei unikatowe spojrzenie na sokolnictwo – sztukę, której korzeni na naszych ziemiach dopatrywać się możemy na dworze Piastów, która służyła przecież i pozyskiwaniu pożywienia. Jako ostatni w temacie numeru Krzysztof Borysławski, jak zwykle klarowanie, odpowiada na pytanie, które pewnie wiele osób zadaje sobie nie od dziś.

W tym numerze AŻ nie zabraknie również miejsca na najnowsze, ekscytujące odkrycia archeologiczne. Zespół pod kierownictwem Dawida Kobiałki przybliża odkrycia z czasów II wojny światowej dokonane w Łambinowicach. Szymon Modzelewski rozwija temat handlu na wodach Zatoki Perskiej w starożytności, Agnieszka Garbacz opisuje w jaki sposób archeolodzy zawitali do leżącego w Egipcie portu Berenike, a Mateusz Samp przenosi nas na Mazowsze sprzed rządów Piastów.

Dodatkowo, po krótkiej przerwie, ponownie macie okazję przeczytać artykuł autorstwa Jakuba Okonka z nowego cyklu, w którym wyjaśniać będzie skąd wiemy, jak stare są zabytki? Numer zamyka Aleksandra Karykowska – specjalistka od dobrego snu, opisująca jak cykl dobowy wpłynął na ludzkość, a także Poczet Odtwórców Polskich. W tym numerze sylwetka rybaka z czasów państwa pierwszych Piastów, skoro wspominamy o nich też w innych artykułach.

W tym numerze jak w żadnym innym wspominamy nasz dawny dział „Archeokuchni” i myślę, że to dobre miejsce na apel do Was – jeśli ktoś dysponuje wiedzą na temat dawnych potraw, czuje się na siłach podjąć wyzwanie i chce podzielić się swoimi sprawdzonymi przepisami, to prosimy o kontakt. Jesteśmy bardziej niż skorzy do nawiązania w tej kwestii współpracy. Jak zawsze możecie kontaktować się z nami zarówno poprzez maila jak i nasze profile społecznościowe.

AŻ 2/2024 – podgląd zawartości

Społeczności pradziejowe od kuchni
Arkadiusz Sołtysiak

Wiedza o diecie wielu społeczności pradziejowych jest zaskakująco ogólnikowa i często ogranicza się do odróżnienia gospodarki łowiecko-zbierackiej od gospodarki wytwórczej, ewentualnie z wykazem gatunków zwierząt i roślin, których szczątki zostały zidentyfikowane na danym stanowisku archeologicznym. Istnieje jednak kilka metod, zarówno zupełnie nowych, jak i rozwijanych od kilkudziesięciu lat, które pozwalają bardziej szczegółowo odpowiedzieć na pytania, co jedli ludzie w przeszłości i w jaki sposób pozyskiwali żywność.

Chleb i piwo – podstawa diety starożytnych Egipcjan
Agnieszka Mączyńska

Dieta starożytnych Egipcjan od neolitu opierała się na produktach wytwarzanych z ziaren zbóż. Z pszenicy płaskurki i jęczmienia wytwarzano chleb i piwo – podstawowe produkty spożywcze, obecne przez tysiące lat w diecie przedstawicieli wszystkich klas społecznych, od władców po rolników i robotników.

Sokolnictwo w dobie rozbicia dzielnicowego
Michał Antoniak, Mateusz Moszczyński

Sokolnictwo, czyli polowanie z wykorzystaniem ptaków szponiastych, to forma łowiectwa znana od starożytności. Wielką popularnością cieszyło się również w średniowieczu, w tym na dworach Piastów, z czasem stając się elementem kultury rycerskiej. Było także sposobem na pozyskiwanie specjałów głównie na pańskie stoły.

Mazowsze za pierwszy Piastów
Mariusz Samp

Mazowsze to kraina, której losy można określić w dziejach Polski jako niezwykłe. Bywały okresy, kiedy dzielnica ta odgrywała znaczącą rolę polityczną. Na ogół Mazowsze znajdowało się na uboczu dokonujących się wokół niego zmian, przejawiając tendencje wybitnie separatystyczne. Wynikało to przede wszystkim z położenia geograficznego całej krainy, leżącej w dorzeczu Wisły. Co wiemy na temat Mazowsza w czasach pierwszych Piastów?

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

dr Radosław Biel
redaktor naczelny
dr Paweł Konczewski
redaktor naukowy
Magdalena Dulęba
sekretarz redakcji

Pełny wykaz literatury

10 najstarszych potraw znanych nauce / Radosław Biel

  • ARRANZ-OTAEGUI A., CARRETERO L.G., RAMSEY M.N., FULLER D.Q., RICHTER T. 2018. Archaeobotanical evidence reveals the origins of bread 14,400 years ago in northeastern Jordan, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 115 (31), s. 7925–7930, https://doi.org/10.1073/pnas.1801071115.
  • GROBMAN A., BONAVIA D., DILLEHAY T.D., PIPERNO D.R., IRIARTE J., HOLST I. 2012. Preceramic maize from Paredones and Huaca Prieta, Peru, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 109 (5), s. 1755–1759, https://doi.org/10.1073/pnas.1120270109.
  • KABUKCU C., HUNT C., HILL E., POMEROY E., REYNOLDS T., BARKER G., ASOUTI E. 2023. Cooking in caves: Palaeolithic carbonised plant food remains from Franchthi and Shanidar, „Antiquity”, 97 (391), s. 12–28. https://doi.org/10.15184/aqy.2022.143.
  • KNEPP D.M. 2012. Spreading Tradition: A History of Tamal-making and its Representation in Latino Children’s Literature, „Cincinnati Romance Review” 33, s. 194–205.
  • LIE M. 2010. 2,400-year-old soup found in NW China. „China Daily”, URL: https://www.chinadaily.com.cn/china/2010-12/13/content_11689355.htm (Dostęp: 22.03.2024).
  • REVEDIN A., ARANGUREN B., BECATTINI R., LONGO L., MARCONI E., LIPPI M.M., SKAKUN N., SINITSYN A., SPIRIDONOVA E., SVOBODA J. 2010. Thirty thousand-year-old evidence of plant food processing, „Proceedings of the National Academy of Sciences”, 107 (44), s. 18815–18819, https://doi.org/10.1073/pnas.1006993107.
  • ROACH J. 2005. 4,000-Year-Old Noodles Found in China, „National Geographic”, URL: https://www.nationalgeographic.com/history/article/4-000-year-old-noodles-found-in-china (Dostęp: 22.03.2024).
  • SALQUE M., BOGUCKI P., PYZEL J. et al. 2013. Earliest evidence for cheese making in the sixth millennium BC in northern Europe. „Nature” 493, 522–525. https://doi.org/10.1038/nature11698.
  • SMYTH J., BERSTAN R., CASANOVA E. et al. 2019. Four millennia of dairy surplus and deposition revealed through compound-specific stable isotope analysis and radiocarbon dating of Irish bog butters, „Scientific Reports” 9, 4559. https://doi.org/10.1038/s41598-019-40975-y.

Kulinarne korzenie: smaki i sekrety diety pierwszych rolników / Agnieszka Czekaj-Zastawny, Anna Rauba-Bukowska, Agnieszka Kukułka, Bernadeta Kufel-Diakowska, Maria Lityńska-Zając, Harry Robson, Jarosław Wilczyński

  • CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2017. The first farmers from the South – Linear Pottery culture, [w:] P. Włodarczak (red.), 5500 – 2000 BC (= The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages, vol. 2), Warszawa, s. 21-62.
  • CZEKAJ-ZASTAWNY A, RAUBA-BUKOWSKA A, KUKUŁKA A, KUFEL-DIAKOWSKA B, LITYŃSKA-ZAJĄC M, MOSKAL-DEL HOYO M, WILCZYŃSKI J. 2020. The earliest farming communities north of the Carpathians: The settlement at Gwoździec site 2. “PLoS ONE” 15(1): e0227008. DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0227008.
  • CZEKAJ-ZASTAWNY A., RAUBA-BUKOWSKA A., KUKUŁKA A. (red.) 2021. Najstarsza osada kultury ceramiki wstęgowej rytej z terenu Polski. Gwoździec stan. 2, gm. Zakliczyn [The earliest settlement of the Linear Pottery Culture from the territory of Poland. Gwoździec site 2, com. Zakliczyn], Kraków.
  • KOZŁOWSKI J. K. 1999. Rozprzestrzenianie się gospodarki wytwórczej z pierwotnych centrów neolityzacji obszaru Starego Świata i jej adaptacja do warunków środowiskowych umiarkowanej strefy w Eurazji, [w:] J. K. Kozłowski (red.), Encyklopedia historyczna Świata, tom I, Prehistoria, Kraków, s. 151-172.
  • ČERVENKA M., FERÁKOVA V., HÁBER M., KRESÁNEK J., PACLOVÁ L., PECIAR V., ŠOMŠÁK L., KREJCA J. 1982. Świat roślin, skał i minerałów. Warszawa.

Chleb i piwo – podstawa diety starożytnych Egipcjan / Agnieszka Mączyńska

Co jadł i pił rzymski legionista w Novae? / Adam Jakub Jarych

  • DAVIES R.W. 1971. The Roman Military Diet, „Britannia” 2, s. 122-142.
  • DUCH M. 2016. Gospodarcza rola armii rzymskiej w prowincji Mezja Dolna (Moesia Inferior), Poznań–Gniezno.
  • DYCZEK P. 2021. Novae. Bałkańskie wrota, Warszawa.
  • TOMAS A. 2020. What’s for dinner today? Remarks on the provisions and diet of Roman soldiers during the Principate, „SAMAI” 5, s. 128-154.

Chleb z Nadarbadzevi. Grobowe pieczywo z epoki brązu / Przemysław Polakiewicz

  • ARRANZ-OTAEGUI A., GONZALEZ CARRETERO L., RAMSEY N.M., FULLER D.Q., RICHTER T. 2018. Archaeobotanical evidence reveals the origins of bread 14,400 years ago in northeastern Jordan, „Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS)” 115 (31) s. 7925-79330, DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.1801071115.
  • CUNLIFFE B. 2015, By steppe, desert, and ocean. The birth of Eurasia, Oxford.
  • CHLAIDZE N. (red.) 2021. Ethno Tabla, Tbilisi.
  • KVAVADZE E., JALABADZE M., SAGONA A. 2016. Tetritskaro (Nadarbadzevi) Burial Mound 2: Bread, Rusk and the Bedeni period, Aegean world and South Caucasus, [w:] M. Kvachadze, N. Shanshashvili (red.) Proceedings of an International Workshop – The Aegean World and the South Caucasus: Cultural relations in the Bronze Age, 23-25 September 2016, Tbilisi.
  • REZERWAT ARCHEOLOGICZNY W POMPEJACH [strona muzeum], Pompeii: a still life discovered by the new excavations of Regio IX, URL: http://pompeiisites.org/en/comunicati/pompeii-a-still-life-discovered-by-the-new-excavations-of-regio-ix/ (Dostęp: 11.02.2024).
  • SAGONA A. 2018, The Archeaology of the Caucasus. From the earliest settlements to the Iron age, New York.

Ciepłe. Gospodarka, kuchnia i dieta / Sławomir Wadyl

  • BADURA D., SKRZYŃSKI G. 2019. Drewno, węgle drzewne i diaspory z wybranych pochówków. W: S. Wadyl (red.), Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim. Gdańsk, s. 295–302.
  • DEMBIŃSKA M. 1963. Konsumpcja żywnościowa w Polsce średniowiecznej, Wrocław.
  • MAKOWIECKI D.2003. Historia ryb i rybołówstwa w holocenie na Niżu Polskim w świetle badań archeoichtiologicznych, Poznań.
  • MAKOWIECKI D. 2006. Wybrane zagadnienia ze studiów nad gospodarką zwierzętami we wczesnośredniowiecznych kompleksach grodowych Pomorza, Wielkopolski i Dolnego Śląska. W: W. Chudziak, S. Moździoch (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, Toruń, s. 123–150.
  • REITSEMA L., BŁASZCZYK D. 2019. Dieta w świetle badań izotopowych węgla i azotu, [w:] S. Wadyl, S. (red.), Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk, s. 425–435.
  • WADYL S. (red.) 2019. Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.

Na wodach Zatoki Perskiej. Starożytny handel morski w epoce brązu. Część 1 / Szymon Modzelewski

  • BEAUJARD P. 2019. The worlds of the Indian Ocean. A global history. Volume I. From the Fourth Century BCE to the Sixth Century CE, Cambridge – New York – Port Melbourne – New Delhi – Singapore.
  • POSSEHL G. L. 2002. The Indus Civilization. A Contemporary Perspective, Lanham – Boulder – New York – Toronto – Plymouth.
  • POTTS D., AL NABOODAH H., HELLYER P. 2003. Archaeology of the United Arab Emirates. Proceedings of the First International Conference on the Archaeology of the U. A. E., London.
  • RICE M. 2002. The archaeology of the Arabian Gulf c. 5000–323 BC, London – New York.

Berenike. Perła pustyni nad Morzem Czerwonym / Agnieszka Garbacz

  • CUVIGNY H. (red.) 2022. Blemmyes. New Documents and New Perspectives, Caire.
  • EVERS K.G. 2017. Worlds Apart Trading Together. The Organization of long-distance trade between Rome and India in Antiquity, Oxford.
  • SIDEBOTHAM S.E., HENSE M., NOUWENS H.M. 2008. The Red Land. The Illustrated Archaeology of Egypt’s Eastern Desert, Cairo-New York.
  • SIDEBOTHAM S.E., ZYCH I. 2011. Berenike and the Ancient Maritime Spice Route, Berkeley.
  • TOMBER R. 2008. Indo-Roman Trade. From Pots to Pepper, London.
  • Netografia
  • CAŚ UW 2018. Berenike, Informacje ze strony CAŚ na temat polsko-amerykańskich prac w Berenike, URL: pcma.uw.edu.pl/2018/01/12/berenike/ (Dostęp: 06.01.2024).
  • ZDZIEBŁOWSKI SZ. 2023. W starożytnym porcie w Berenike odkryto figurkę Buddy, Archeologia Żywa, URL: https://archeologia.com.pl/w-starozytnym-porcie-w-berenike-odkryto-figurke-buddy/ (Dostęp: 05.02.2024).

Mazowsze za pierwszych Piastów / Mariusz Samp

  • BUKO A. 2009. Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej, Odkrycia – hipotezy – interpretacje, Warszawa.
  • GIEYSZTOR A. 2006. Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.), [w:] H. Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza, t. 1, Pułtusk, s. 109–160.
  • DULINICZ M. 2005, Mazowsze w IX-XIII w., [w:] M. Dulinicz (red.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, Warszawa, s. 187–206.
  • DULINICZ M. 2000.Mazowsze w X wieku, [w:] H. Samsonowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków, s. 200–213.
  • DULINICZ M. 2006, Mazowsze we wcześniejszym średniowieczu (do końca X w.), Szkic archeologiczny, [w:] H. Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza, t. 1, Pułtusk, s. 67–107.
  • ŚLIWIŃSKI B. 2009. Początki Gdańska, Dzieje ziem nad zachodnim brzegiem Zatoki Gdańskiej w I połowie X w., Gdańsk.
  • POWIERSKI J. 1968. Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego, Toruń.
  • TETERYCZ-PUZIO A. 2008, Zapóźnione Mazowsze? Kilka uwag o rozwoju Mazowsza do końca XIII w., [w:] B. Śliwiński (red.) Kaci, święci, templariusze, Malbork, s. 531–560.
  • TYSZKIEWICZ J. 2016. Mazowsze w państwie Piastów do końca XII wieku, [w:] W. Graczyk i in. (red.) Kościół, kultura, polityka w państwie pierwszych Piastów, Warszawa-Ciechanów, s. 203–213.
  • ŻEBROWSKI T. 1998, Misja świętego Wojciecha na północnym Mazowszu, w drodze do Prus i jego męczeńska śmierć, „Studia i materiały do dziejów ziemi zawkrzeńskiej”, t. 4, Mława.

Skąd wiemy jak stare są zabytki? Część 1: Datowanie typologiczne / Jakub Okonek

  • ALMGREN O. 1897. Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte, mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen. Leipzig.
  • ASHMORE W., SHARER R.J. 2008. Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii. Kraków.
  • BRIAN F. 2021. Krótka historia archeologii, Warszawa.
  • CIOŁEK T.M. 1975. Metodologiczne zagadnienia tzw. systemu trzech epok, „Światowit” 34. s. 339-342.
  • FLINDERS PETRIE W.M., MACE A.C. 1901. Diospolis Parva : the cemeteries of Abadiyeh and Hu, 1898-9. London.
  • ŁAWECKA D. 2003. Wstęp do archeologii, Warszawa-Kraków.
  • RENFREW C., BAHN P. 2002. Archeologia. Teorie, metody, praktyki, Warszawa.

Jak cykl światła i ciemności wpływał na tworzenie struktur społecznych / Aleksandra Karykowska

CZY TEŻ W DZIECIŃSTWIE CHCIAŁEŚ BYĆ ARCHEOLOGIEM?

My od zawsze! Cześć, ARCHEOLOGIA ŻYWA to mały zespół osób kochających odkrywanie i pisanie o przeszłości. Czujemy jednak, że wciąż zna ją zbyt mało osób. Pytanie, czy chcesz nam pomóc w promocji naszej historii?

TAK, CHCĘ PRENUMEROWAĆ OD DZIŚ!

Dodaj komentarz

css.php