W ogrodach bazyliańskich (dzisiaj Ogród Różańcowy), stanowiących część zespołu sakralnego dawnej katedry greckokatolickiej, obecnie bazyliki pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny na Górze Chełmskiej w Chełmie, zachowała się bardzo interesująca studnia.
Ma ona głębokość około 45 m i średnicę 2,1-2,2 m. Została wydrążona w kredowej skale i oblicowana płytkami łamanego piaskowca trzeciorzędowego o grubości od 5 do 15 cm, na zaprawie wapiennej. Odsłonięty w 1996 r. kosz ceglany na dnie studni został zbudowany w czasach nowożytnych. W podstawie znajdują się również belki drewniane połączone palami o konstrukcji zaciosowo-zrębowej. Studnia funkcjonowała prawdopodobnie do okresu międzywojennego, wówczas została zasypana.
W północnej ścianie studni na głębokości około 43,3 m znajduje się nisza o szerokości 147 cm, wysokości 80 cm i głębokości 72, 80 i 137 cm. Chociaż nosi ona ślady działalności górniczej i eksploracji studni przez Przedsiębiorstwo Robót Górniczych w Mysłowicach z lat 60. XX w. (ślady drewnianego oszalowania, obmurowanie wnętrza warstwą cementu), badacze twierdzą, iż mogła powstać podczas budowy studni, jako rodzaj schronienia dla człowieka, pracującego na jej dnie, na czas wyciągania urobku.
Na dnie studni panuje stała temperatura, zaś odpowiednia zawartość tlenu w powietrzu pozwala przebywać na dole bez użycia aparatów tlenowych. W studni nie ma wody. Eksploracja dna studni nie została ukończona, brak jest również datujących materiałów zabytkowych. Studnia obecnie jest zabezpieczona płytą żelbetową.
Pierwsza wzmianka źródłowa, informująca o studni na Górze Chełmskiej, zawarta jest w Kronice halicko-wołyńskiej, w związku z pożarem Chełma: „a studnia była obok wieży murowanej na grodzie wysokim… mająca 35 sążni”. „Gród wysoki” to XIII-wieczne palatium Daniela Romanowicza usytuowane na Wysokiej Górce, w odległości około 50 m na wschód od obiektu. W świetle wyników ostatnich badań archeologicznych studnia, znajdująca się w Ogrodzie Różańcowym nie jest jednak tą, wymienioną przez Kronikę.
W 1936 r. Kazimierz Czernicki w publikacji „Chełm – przeszłość i pamiątki” wspomniał o: „niezwykle głębokiej studni, znajdującej się tu od niepamiętnych czasów, wykopanej jakoby rękoma niewolników tatarskich za Daniela”. W związku z pomysłem utworzenia rezerwatu archeologicznego, w 1996 r. spenetrowano, natomiast 1997 r., przebadano częściowo zasypisko dna studni. Wówczas określono dokładnie jej głębokość.
W 2018 r. zespół naukowców z Wydziału Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie pod kierunkiem mgr Teresy Mazurek z Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie pobrał próbki zaprawy i drewna ze studni. Wyniki badań zebrano w dokumentacji „Wyniki archeologicznych badań nieinwazyjnych zabytkowej studni z cembrowiną kamienną, położonej na Górze Katedralnej w Chełmie”, autorstwa mgr Teresy Mazurek, Chełm, 2021.Pobrano około 20 próbek zaprawy murarskiej oraz dwie próby drewna z podwaliny studni. Pozyskano również cegłę z tzw. kosza z dnia cembrowiny studni. Analizy specjalistyczne zapraw wykonało Laboratorium AMS Eidgenössische Technische Hochschule w Zürichu, zaś próbek drewna – Laboratorium Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie.
Analizy próbek zapraw metodą radiowęglową AMS pozwoliły ustalić, że studnię zbudowano najpóźniej w XIV w., potwierdzają również prowadzenie napraw cembrowiny w XVII-XX w. Datowanie metodą C14 pozwoliło na określenie czasu powstania drewnianej konstrukcji na lata 1688-1748 i powiązać ją z pracami remontowymi wewnątrz studni. Cegła z dna studni wiąże się naprawami, wykonywanymi w początkach XX w.
Przekrój studni (rys. K. E. Natkański, 1996 r.) 
Zjazd naukowców z UMCS w Lublinie do wnętrza studni (fot. ekipa eksploracyjna, 2018 r.) 
Korona cembrowiny studni (fot. T. Mazurek, 2018 r.)
Źródło: profil Facebook Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków
Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Lublinie jest organem administracji zespolonej, działającej w imieniu Wojewody Lubelskiego. Artykuły publikowane na stronie Archeologii Żywej pochodzą z ich profilu Facebook, na którym informują o realizowanych obecnie i w przeszłości pracach konserwatorskich przy zabytkach ruchomych i nieruchomych na terenie woj. lubelskiego.
