Nauka dla społeczeństwa, społeczeństwo dla nauki w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach

„Nauka dla społeczeństwa, społeczeństwo dla nauki w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach” to nowy projekt naukowy realizowany przez Centralne Muzeum Jeńców Wojennych. Rozpoczął się 2 czerwca 2022 r., a środki na niego pochodzą z programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Nauka dla społeczeństwa”. Czas wykonania całości zadań badawczych obejmuje 24 miesiące, co oznacza, że na końcowe ustalenia będziemy czekać do połowy 2024 r.

Najnowsze wpisy o badaniach w ramach projektu

To właśnie krajobraz obozów jenieckich, ale nie tylko, bo także przesiedleńczych oraz pracy, które funkcjonowały głównie w XX w. na obrzeżach wsi Lamsdorf (Łambinowice), jest centralnym punktem zainteresowania zespołu badawczego. Skomplikowana historia tego miejsca rozpoczęła się już podczas wojny prusko-francuskiej (1870–1871), kiedy na skraju wsi byli internowani francuscy żołnierze wzięci do niewoli przez wojsko pruskie. W Lamsdorf funkcjonował także w okresie Wielkiej Wojny (1914–1918) jeden z największych niemieckich obozów jenieckich dla żołnierzy ententy.

Historia powtórzyła się w jeszcze większej skali podczas II wojny światowej (1939–1945), kiedy okoliczne tereny tworzyły ogromny, jeden z największych niemieckich kompleksów obozowych Wehrmachtu w Europie. Dodatkowo po obu wojnach światowych stworzono tu obozy dla ludności cywilnej. W części jenieckiego obozu z I wojny światowej Niemcy utworzyli obóz przesiedleńczy dla niemieckich imigrantów z terenów odradzającej się II Rzeczypospolitej (1921–1924). Zaś po II wojnie światowej polskie władze komunistyczne zorganizowały w budynkach poligonu obóz pracy dla niemieckiej ludności oczekującej na przesiedlenie w głąb Niemiec (1945–1946).

Długa jeniecka historia była powodem, dla którego w 1968 r. tereny poobozowe i cmentarze wojenne zostały uznane za Pomnik Pamięci Narodowej. W 2002 r. nazwę zmieniono na Miejsce Pamięci Narodowej i rozszerzono o teren po obozie pracy. Ideą projektu jest budowanie wielowymiarowych, złożonych, aktywnych i inkluzywnych relacji pomiędzy szeroko rozumianą nauką a społeczeństwem w miejscu o tak bolesnej i trudnej przeszłości.

Nauka ma tu trzy uzupełniające się składowe: „archeologia Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach”, „historia Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach” oraz „etnografia Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach”. W największym skrócie można powiedzieć, że wykorzystanie nowoczesnych metod i technik archeologicznych (m.in. analiza pochodnych produktów lotniczego skanowania laserowego oraz historycznych zdjęć lotniczych, fotogrametria, prospekcja geofizyczna) ma pozwolić na zmapowanie i inwentaryzację materialnych pozostałości zachowanych nad ziemią, jak i pod nią, związanych z funkcjonowaniem obozów w Lamsdorf (Łambinowicach). Zostaną także wykonane analizy specjalistyczne (np. gleby), jak i badania powierzchniowe przy wykorzystaniu wykrywaczy metali. Wybrane strefy obozowe zostaną przebadane również wykopaliskowo.

Ważną częścią projektu („historia Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach”) są kwerendy archiwalne Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych, przeprowadzone pod kątem konkretnych problemów badawczych dotyczących m.in. przestrzennej organizacji poszczególnych obozów w różnych okresach dziejowych, doświadczeń jenieckich związanych z długotrwałą izolacją czy też źródeł ikonograficznych ilustrujących dane fragmenty krajobrazów obozowych. Istotnym elementem poszukiwań historycznych jest również zebranie źródeł ułatwiających precyzyjne zlokalizowanie grobów masowych, o istnieniu których wiadomo z relacji świadków.

Ostatnia składowa projektu to wykorzystanie potencjału etnografii w badaniu i dokumentowanie współczesnej roli i znaczenia analizowanych krajobrazów („etnografia Miejsca Pamięci Narodowej w Łambinowicach”). Jest to zasadniczy komponent wielu już projektów archeologicznych, ponieważ otwiera on i poszerza pole refleksji naukowej. Takie działania mają całościowy charakter, gdyż dokumentują ślady przeszłości, uwzględniając zarazem współczesny kontekst historyczny, społeczny, kulturowy jako niezbywalny element realizacji prac naukowych. Materialne dziedzictwo jest śladem czasów minionych we współczesności, stąd też te dwa horyzonty temporalne powinny być zawsze brane pod uwagę w trakcie działań z pogranicza archeologii i historii.

Wyżej zarysowany sposób postępowania badawczego ma w zamierzeniu pozwolić na osiągniecie celów programu „Nauka dla społeczeństwa”. Projekt pokaże jednak także wartość i znaczenie „społeczeństwa dla nauki”. Założenie, że lokalne społeczności mogą być aktywnymi, ważnymi partnerami w realizacji prac naukowych jest kluczową przesłanką tzw. archeologii wspólnotowej. W jej ramach mieszkańcy danych miejscowości biorą udział w realizacji zadań badawczych na wielu, różnych poziomach. Są nie tylko wolontariuszami, ale partnerami w tworzeniu nauki jako praktyki akademickiej, społecznej i kulturowej.

Doświadczony zespół naukowców, archeologów, historyków i etnografów z Centralnego Jeńców Wojennych oraz innych krajowych ośrodków akademickich będzie przez najbliższe miesiące realizował zapowiedziane tematy badawcze przy aktywnym udziale i wsparciu wolontariuszy tak, aby „nauka dla społeczeństwa” oraz „społeczeństwo dla nauki” były partnerami w badaniu przeszłości i współczesności krajobrazów obozów w Lamsdorf (Łambinowicach).

Projekt został dofinansowany ze środków budżetu państwa w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Nauka dla Społeczeństwa”, nr: NdS/545193/2022/2022, kwota dofinansowania: 560 740,00 zł, całkowita wartość: 560 740,00 zł.

Autorzy wpisu: Dawid Kobiałka, Violetta Rezler-Wasielewska

Publikacje

• Kobiałka D., Pawleta M., Karski K., Kostyrko M., Lokś A., Rezler-Wasielewska V., Stanek P., Czerner A., Góra A. Michalski M., Tomczak S., Kowalczyk S., Wroniecki P. 2023. Scientific review and cultural significance of the Site of National Remembrance in Łambinowice, Poland. Antiquity 97 (396), e35,https://doi.org/10.15184/aqy.2023.132
• Kobiałka D., Kostyrko M., Lokś A., Karski K., Rezler-Wasielewska V., Stanek P., Wickiewicz A., Góra E., Tomczak S., Pawleta M. 2023. „Hell camp” hidden in the forest – the materiality of Stalag VIII B (344) Lamsdorf. Journal of Conflict Archaeology 18 (2-3), s. 97-124, DOI: 10.1080/15740773.2023.2288959
• Kobiałka D., Pawleta M., Karski K., Kostyrko M., Lokś A., Rezler-Wasielewska V., Stanek P., Czerner A., Góra E., Michalski M., Tomczak S., Kowalczyk Z., Ważyński S., Wroniecki P. 2023. Camp archaeology at the Site of National Remembrance in Łambinowice (formely Lamsdorf), Poland. International Journal of Historical Archaeology, s. 1035-1067, https://doi.org/10.1007/s10761-023-00700-y
• Kobiałka D., Karski K., Pawleta M., Lokś A., Góra E., Rezler-Wasielewska V., Kostyrko M., Nita D., Torłop P. Czerner A., Stanek P., Michalski M., Tomczak S., Wroniecki P., Ważyński S., Kowalczyk Z., Kasztelan R. 2023. Artefakty są jedynie środkiem do informacji, jak kiedyś żyli ludzie. Projekt naukowy w Łambinowicach. Odkrywca 5 (292), s. 16- 23.
• Kobiałka D. 2023. Zidentyfikowano ponad 300 obiektów z niemieckich obozów wokół Łambinowic. Archeologia Żywa. Dostępne na https://archeologia.com.pl/zidentyfikowano-ponad-300-obiektow-z-niemieckich-obozow-wokol-lambinowic/ (wgląd 12.03.2024).
• Kobiałka D., Rezler-Wasielewska V. 2023. Odkryto nieznane groby żołnierzy włoskich w Łambinowicach!, Archeologia Żywa. Dostępne na: https://archeologia.com.pl/odkryto-nieznane-groby-zolnierzy-wloskich-w-lambinowicach/ (wgląd 12.03.2024).