Pismo klinowe – jedno z najstarszych pism na świecie

Pismo klinowe (ang. cuineform), którego używali mieszkańcy Mezopotamii ponad 5,5 tysiąca lat temu pozwala nam odkrywać nawet najdrobniejsze szczegóły ówczesnego świata. Badanie kultur, które posługiwały się pismem klinowym, to fascynujące wyzwanie. Dzięki archeologicznym odkryciom i naukowym badaniom możemy odtworzyć ich historię, kulturę i wierzenia.

Na początku 2016 roku setki mediów na całym świecie donosiły o niesamowitym odkryciu. Dzięki odszyfrowaniu kilku starożytnych glinianych tabliczek okazało się, że babilońscy astronomowie byli o wiele bardziej zaawansowani, niż wcześniej sądzono. Pismo klinowe zawarte na tabliczkach ujawniło, że ci starożytni obserwatorzy gwiazd stosowali obliczenia geometryczne do przewidywania ruchu Jowisza.

Do tego czasu przypuszczano, że takie obliczenia po raz pierwszy wykonywali dopiero matematycy angielscy i francuscy na początku XV wieku. Tymczasem odkrycie to zaskoczyło, ukazując, że starożytni mędrcy byli równie zaawansowani jak uczeni epoki renesansu. Entuzjastyczne przyjęcie tej historii w mediach społecznościowych pokazuje, jak bardzo odkrycie to poruszyło wyobraźnię opinii publicznej. W zrozumiały sposób zakwestionowało ono dotychczasowy pogląd, że tabliczki klinowe były używane wyłącznie do podstawowej rachunkowości, takiej jak liczenie ziarna, a nie do skomplikowanych obliczeń astronomicznych. Choć większość tabliczek rzeczywiście służyła do prowadzenia ksiąg rachunkowych lub ćwiczeń skrybów, na niektórych znajdują się inskrypcje, które oferują nieoczekiwany wgląd w szczegóły życia oraz doniosłe wydarzenia z życia starożytnych mieszkańców Mezopotamii.

Kto wymyślił i jak stare jest pismo klinowe?

Pismo klinowe stworzono na Bliskim Wschodzie, najprawdopodobniej ok. 3500 lat p.n.e. Zasługę wynalezienia powszechnie przypisuje się Sumerom, starożytnemu ludowi zamieszkującemu Mezopotamię (dzisiejszy Irak) choć naukowcy wciąż nad tym dyskutują. Jest to jeden z najstarszych znanych systemów pisma na świecie.

Jak długo funkcjonowało pismo klinowe?

Pismo klinowe funkcjonowało przez ponad trzy tysiące lat. Zapisano nim wiele starożytnych języków jak sumeryjski, babiloński, perski, akadyjski czy elamicki. Było używane od około 3400 p.n.e. aż do pierwszych wieków naszej ery, kiedy zostało stopniowo wyparte przez inne systemy pisma, takie jak alfabet fenicki i jego późniejsze wersje.

Kto odczytał pismo klinowe?

Pierwsze, częściowo udane próby podjął już na początku XIX wieku Georg Friedrich Grotefend. Odczytanie pisma klinowego wyglądało jednak trochę inaczej niż w przypadku np. hieroglifów i wiązało się z działalnością wielu uczonych. Za symboliczne odczytanie pisma klinowego uważa się rok 1857 kiedy czterech badaczy: Henry Creswicke Rawlinson, Edward Hincks, Julius Oppert i William H . Fox, tłumaczący niezależnie jedną tabliczkę odesłali do Królewskiego Towarzystwa Azjatyckiego w dużej mierze podobne do siebie tłumaczenia.

Co zapisywano pismem klinowym?

Wszystko warte zapisania! Od spraw administracyjnych związanych z przydziałem piwa, po teksty religijne, eposy literackie czy kodeksy prawne. Jako najbardziej znane teksty zapisane pismem klinowym można wymienić: epos o Gilgameszu i historię o wielkim potopie, kodeks Hammurabiego oraz najstarsze na świecie przepisy kulinarne. Dzięki temu pismo klinowe było kluczowym narzędziem w rozwoju cywilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu.

Historia pisma klinowego

Pismo klinowe zostało opracowane ok. 3200 roku p.n.e. przez sumeryjskich skrybów w starożytnym mieście-państwie Uruk, w dzisiejszym Irak. Powstawało przy użyciu trzcinowego rylca za pomocą, którego wykonywano klinowe wgłębienia w glinianych tabliczkach. Późniejsi skrybowie używali w tym celu również rozmaitych kamiennych przedmiotów. Różne kombinacje tych znaków reprezentowały sylaby, które z kolei można było łączyć w słowa. Pismo klinowe jako sposób porozumiewania się przetrwało ok. 3000 lat. Pismo, bowiem samo w sobie nie jest językiem. Tak jak alfabet łaciński dziś służy do zapisu wielu różnych języków i w sumie posługuje się nim ok. 35% ludzkości, tak pismo klinowe było używane przez skrybów z wielu różnych ówczesnych kultur. Zapisano w nim wiele języków innych niż sumeryjski, a jednym z najznamienitszych był akadyjski, język z grupy semickiej, który stanowił lingua franca imperiów asyryjskiego i babilońskiego. Lingua franca, czyli szeroko używany język będący środkiem komunikacji między różnojęzycznymi grupami ludzi, a współcześnie – język angielski.

Po tym, jak pismo klinowe zostało zastąpione alfabetycznym pismem jakiś czas po pierwszym wieku naszej ery, setki tysięcy glinianych tabliczek i innych przedmiotów z inskrypcjami pozostawały nieprzeczytane przez prawie 2000 lat. Dopiero na początku XIX wieku, kiedy archeolodzy po raz pierwszy zaczęli wykopywać tablice, uczeni mogli zacząć próbować zrozumieć te teksty. Problemem było jednak to, że nawet jeśli pojawiały się teksty dwujęzyczne, to obie wersje były redagowane w różnych systemach pisma klinowego. Niemożliwe, więc było ustalenie żadnych reguł.

Jednym z ważnych wczesnych kluczy do rozszyfrowania pisma klinowego okazało się odkrycie tzw. Inskrypcji z Behistun, którą Dariusz I Wielki kazał wykuć w skale ok. 500 r. p.n.e. by po wieki sławiła jego czyny. Około tysiąc linii tekstu w trzech językach – perskim akadyjskim i irańskim, znanym jako elamicki zostało wyrytych na skale ok. 100 metrów nad tamtejszą drogą. Owa inskrypcja stanowiła dla pisma klinowego to co kamień z Rosetty dla egipskich hieroglifów. Odszyfrowując powtarzające się słowa, takie jak „Dariusz” i „król” w języku perskim, uczeni byli w stanie powoli zrozumieć, jak działa pismo klinowe. Nazywani asyriologami, specjaliści ci byli w końcu w stanie przetłumaczyć wszystkie języki, które na przestrzeni dziejów zapisano pismem klinowym. Choć co prawda niektóre wczesne wersje pisma pozostają wciąż nierozszyfrowane.

Perski, akadyjski, elamicki. Dziś umiejętność czytania pism klinowych jest kluczem do zrozumienia wszelkiego rodzaju działań kulturowych na starożytnym Bliskim Wschodzie – od określenia tego, co było znane o kosmosie i jego funkcjonowaniu, przez dostojne życie królów asyryjskich, po sekrety robienia gulaszu babilońskiego. Z szacowanej liczby pół miliona wykopanych zabytków zawierających pismo klinowe wiele z nich nie zostało jeszcze skatalogowanych i przetłumaczonych.

3 charakterystyczne cechy pisma klinowego

• dane słowo nigdy nie było dzielone i przenoszono je do następnej linijki,
• liczba różnych znaków w sposób oczywisty uzmysłowiła, że nie jest to pismo alfabetyczne lecz sylabiczne,
• niektóre znaki pisano fonetycznie albo ideograficznie, co oznacza, że ten sam znak mógł równie dobrze wyrażać dźwięk odpowiadający sylabie jak i całemu słowu.

Zbiór z Muzeum Brytyjskiego i epos o Gilgameszu

Kolekcja tabliczek klinowych Muzeum Brytyjskiego należy do najważniejszych na świecie. Zawiera ok. 130 000 tekstów i ich fragmentów, stanowiąc być może największy ich zbiór poza Irakiem. Ozdobą kolekcji jest Biblioteka Aszurbanipala, zawierająca tysiące najważniejszych tabliczek z pismem klinowym, jakie kiedykolwiek odnaleziono. Jest ona również najstarszą odkrytą do tej pory biblioteką królewską na świecie.

Jedną z najbardziej znanych historii literackich zapisanych w piśmie klinowym jest epos o Gilgameszu – legendarnym władcy Uruk, który pragnął uzyskać nieśmiertelność. Epos jest najdłuższym utworem w języku akadyjskim i znany był na całym ówczesnym Bliskim Wschodzie. Dziś kojarzony jest głównie dzięki jedenastej tabliczce. Opisuje ona spotkanie Gilgamesza z Utnapisztimem – osobą, która ostrzeżona przed boskimi planami zbudowała statek i schroniła się wraz z rodziną, dobytkiem, rzemieślnikami różnych specjalności i zwierzętami przed wielkim potopem. Gdy historia została odkryta w 1872 r. wprawiła George’a Smitha, asystenta z Muzeum Brytyjskiego w taką euforię radości, że podobno zaczął biegać po pokoju zdzierając z siebie ubrania.

Odszyfrowanie pisma klinowego było zasługą wielu uczonych i to, że każdy z nas może dziś posiąść tą zdolność jest sprawą niesamowitą. I choć przeczytanie np. Kodeksu Hammurabiego w oryginale z pewnością do najłatwiejszych nie należy, bo pismo to jedno, a znajomość właściwego języka to całkiem co innego, to jest to celem jak najbardziej osiągalnym.

Jeśli wśród Czytelników pojawi się jakiś specjalista od archeologii Mezopotamii to prosiłbym w sekcji komentarzy o podzielenie się najbardziej wartościowymi publikacjami o piśmie klinowym i ich krótki opisem. Z przyjemnością dodam je do polecanej literatury, szczególnie jeśli istnieją jakieś nowsze pozycje po polsku. Ciekawe, czy powstało coś w stylu podręcznika do nauki w języku polskim, lecz nie jestem w stanie znaleźć?

Literatura

• Bertman S. 2005, Handbook to Life in Ancient Mesopotamia, New York.
• Garelli, P. 1998. Asyriologia. Odkrywanie Wschodu Starożytnego, Warszawa.
• Mierzejewski A., 1981. Tajemnice glinianych tabliczek, Warszawa.
• Sayce, Rev. A. H., 1908. The Archaeology of the Cuneiform Inscriptions, London, Brighton, New York.
• Walker C. B. F., 1998. Pismo klinowe, Warszawa.