Archeologia Żywa 4 (98) 2025

Kim byli Celtowie naprawdę? W nowym numerze „Archeologii Żywej” zaglądamy do serca świata lateńskiego — od dworów elit i centrów handlowych po wodne miejsca ofiarne i niezwykłe odkrycia z ziem dzisiejszej Polski. Nie wszyscy bowiem zawsze pamiętają, że i u nas odegrali oni bardzo ważny epizod.

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 4/2025 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / Przewodnik po okresie lateńskim
    Radosław Biel
  • 06 / Celtowie w Środkowej Europie. Co naprawdę o nich wiemy?
    Przemysław Dulęba
  • 14 / Dwór celtyckiej elity. Co kryją wały pod Markvarticami?
    Tomáš Mangel, Tereza Jošková, Tereza Šálková
  • 19 / Němčice – celtycka stolica Moraw. Centrum handlowe i produkcyjne z okresu lateńskiego
    Ivan Čižmář, Hana Čižmářová
  • 26 / Wodne stanowiska ofiarne w świecie Celtów
    Bartosz Kontny
  • 34 / O księżniczce, która wypadła z klifu
    Marta Chmiel-Chrzanowska, Rafał Fetner
  • 38 / Starożytni garncarze z Samborowic
    Przemysław Dulęba, Jacek Soida
  • 43 / Zagadkowa figurka z Krzelkowa
    Przemysław Dulęba
  • 44 / Najstarsza sauna w Europie Środkowej. 80 lat archeologii na UMCS
    Andrzej Kokowski
• ODKRYCIA
  • 48 / Berła władzy: skarb z Muszkowa
    Dawid Sych, Kamil Nowak, Marek Grześkowiak, Anikó Horváth, Stanisław Sinkowski, Justyna Baron
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 52 / Narmer – pierwszy władca Górnego i Dolnego Egiptu
    Agnieszka Mączyńska
  • 58 / Armageddon naprawdę istnieje. Część 3. Koniec świetności Megiddo
    Ewa Ronowska
  • 62 / Al Zubarah – perła pustyni i dziedzictwo Kataru
    Faisal Al-Naimi, Agnieszka Magdalena Bystroń
  • 66 / Adishi – kamienny skarb Kaukazu
    Marek Drzewowski
  • 70 / Mumie, góry i chmury. Praktyki pogrzebowe kultury Chachapoya
    Andrzej Makarewicz
  • 74 / Tajemnicze grodzisko w Raciążu
    Szymon Modzelewski
• ARCHEOWARSZTAT
  • 79 / Kultura przeworska. Barbarzyńcy znad Wisły
    Jakub Okonek
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 84 / Celtycki arystokrata w stroju codziennym
    Poczet Odtwórców Polskich

AŻ [WPISZ_NUMER]/2025 – podgląd zawartości

O zawartości

Celtowie w kulturze popularnej kojarzą się dziś głównie z ostatnimi potomkami ze średniowiecznej Szkocji, Irlandii i Bretanii albo z nieustraszonymi Galami walczącymi z Rzymianami — znanymi choćby z komiksów o Asteriksie i Obeliksie. W archeologii mówi się o nich zwykle w kontekście imponujących protomiast, rozpowszechniania nowinek technologicznych i cywilizacyjnych czy wreszcie legendarnego Szlaku Bursztynowego. W rzeczywistości była to jednak niezwykle różnorodna mozaika społeczeństw, które od IV wieku p.n.e. aż po początek naszej ery odcisnęły swoje piętno na niemal całej Europie.

Na początek pozwoliłem sobie wprowadzić Was w temat, rysując uproszczony obraz wyróżnianych współcześnie kultur archeologicznych Europy Środkowej. Najpierw Przemysław Dulęba opowiada o śladach Celtów z ziem polskich. Typowy dwór elit opisują Tomáš Mangel, Tereza Jošková i Tereza Šálková na przykładzie Markvartic, a Ivan i Hana Čižmářowie zabierają nas do Němčic — jednego z najważniejszych centrów produkcyjno-handlowych Europy Środkowej. Kontekst środowiskowy i rytualny odsłaniają w kolejnych artykułach: Bartosz Kontny — opisując celtyckie depozyty w jeziorach, a Marta Chmiel-Chrzanowska i Rafał Fetner — odkrywając przed nami tajemnice najwidoczniej nie-księżniczki z Bagicza. O rzemiośle przeczytacie w tekstach o najstarszym znanym celtyckim piecu garncarskim z Samborowic oraz o nietypowej figurce z Krzelkowa, okrzykniętej imieniem Shreka — oba odkrycia analizuje Przemysław Dulęba (w pierwszym przypadku wspólnie z Jackiem Soidą). O kulturowym zapleczu barbarzyńskiego świata przypomina też Andrzej Kokowski, pisząc o starożytnych saunach odkrywanych na naszych ziemiach.

Jak zawsze, nie zabrakło artykułów wychodzących poza temat przewodni numeru. Dawid Sych w imieniu licznego zespołu badawczego przybliża symbolikę, ale też praktyczne funkcje bardzo ważnej kategorii zabytków epoki brązu, Agnieszka Mączyńska opowiada o faraonie Narmerze, czyli Mieszku I starożytnego Egiptu, a Ewa Ronowska kończy swoją opowieść o Megiddo. Poza antyk wychodzi Marek Drzewowski, zabierając nas w podróż do gruzińskiego Adishi. A już w zupełnie egzotyczne regiony wędrujemy z Andrzejem Makarewiczem, który pisze o niezwykłych mumiach kultury Chachapoya w Andach, a także z Agnieszką Magdaleną Bystroń i Faisalem Al-Naimim, którzy przedstawiają badania w Al Zubarah — mieście poławiaczy pereł w Katarze. I tradycyjnie, przynajmniej jeden w pełni rodzimy, wczesnośredniowieczny temat: Szymon Modzelewski przybliża historię badań grodziska w Raciążu. Na deser zaś przygotowaliśmy kolejne odsłony naszych dwóch regularnych cyklów. Jakub Okonek w Przeglądzie Kulturowym prezentuje kulturę przeworską, z kolei w Poczcie Odtwórców Polskich znajdziecie nową sylwetkę. Kto to? Sprawdźcie sami na ostatniej stronie!

Zawsze wstępniak pełni jednocześnie rolę podziękowań dla wszystkich osób, które wniosły swój wkład w powstanie tego numeru — autorom i badaczom, ale też wszystkim, którzy choćby najmniejszą cegiełką wsparli poszczególne projekty. Na końcu szczególne podziękowania należą się Przemysławowi Dulębie, pomysłodawcy tematu przewodniego i aktywnemu współpracownikowi — bez jego wkładu ten numer nie miałby obecnej formy. Liczymy, że to wydanie nie tylko przybliży Wam Celtów i ich sąsiadów, lecz także pozwoli dostrzec, jak silnie splatały się w pradziejach ścieżki różnych ludów Europy w epoce żelaza.

Śledź nasze profile na Facebooku, Instagramie, TikToku i YouTube, aby nie przegapić webinarów i dodatkowych materiałów z wykopalisk.

Miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Przewodnik po okresie lateńskim / Radosław Biel

• CHOCHOROWSKI J., KACZANOWSKI P., KOZŁOWSKI J.K. 1999. Encyklopedia historyczna świata. Prehistoria. Tom 1, Kielce.
• FUDZIŃSKI P. 2020. Między Słupią a Wierzycą, cmentarzyska kultury pomorskiej z obszaru Kaszub i Kociewia, Gdańsk.
• KACZANOWSKI P., KOZŁOWSKI J.K. 1998. Najdawniejsze dzieje ziem polskich.
• KOT-LEGIEĆ K., MICHAŁOWSKI A., OLĘDZKI M., PIOTROWSKA M. 2019. Kultura przeworska. Procesy przemian i kontakty zewnętrzne, Łódź.
• RZESZOTARSKA A. (red.) 2016. The Past Societies 4. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages: 500 BC – 500 AD, Warszawa.
• SMARUJ A. 2021. Przemiany osadnicze i kulturowe w północno-wschodniej Wielkopolsce od młodszego okresu przedrzymskiego do okresu wędrówek ludów. Poznań.

Celtowie w Środkowej Europie. Co naprawdę o nich wiemy? / Przemysław Dulęba

• DULĘBA P. 2019. New data for studies on settlement and economy of the La Tène culture in Lower Silesia. „Recherches Archéologiques. Nouvelle Série” 10, Kraków, s. 79–136.
• DULĘBA P. 2021. Before the Celts came. The cultural situation in Western Lesser Poland at the end of the Hallstatt period and at the beginning of the Early Pre-Roman period, [w:] M. Karwowski, B. Komoróczy, P. C. Ramsl (red.), Archaeological Studies of the Late Iron Age in Central Europe. Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 71, Brno, s. 225–256.
• DULĘBA P. – MARKIEWICZ J. E. 2024. Northern settlers by the Ślęza River at the dawn of the Late Pre-Roman Iron Age. „Światowit” LXII, s. 153–168.
• BUKOWSKI Z. 2002. Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza z dorzecza Odry oraz Wisły. Warszawa.
• DZIĘGIELEWSKI K. 2017. Late Bronze and Early Iron Age communities in the northern part of the Polish Lowland (1000–500 BC), [w:] U. Bugaj (red.), The Past Societies: Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages, t. 3: 2000–500 BC, Warszawa, s. 295–340.
• MARKIEWICZ J. 2019. Economy and cultural change in the Pre-Roman Iron Age in northern Central Europe: tracing the La Tène factor by the River Oder. Oxford.
• MARTÍNEK J. 2019. Jantarová stezka. Výsledky mapování jantarových stezek mezi Jadranem a Baltem z mladší doby železné a identifikace jejích terénních reliktů na Moravě metodou leteckého laserového skenování. Výstavní katalog. Brno.

Dwór celtyckiej elity. Co kryją wały pod Markvarticami? / Tomáš Mangel, Tereza Jošková, Tereza Šálková

• BOLACHER Ch. 2009. Die keltische Viereckschanze Auf der „Klinge“ bei Riedlingen. „Materialhefte zur Archäologie in Baden-Württemberg” 88. Stuttgart.
• JANSOVÁ L. 1968. Mšecké Žehrovice und die Frage der Viereckschanzen in Böhmen, „Archeologické rozhledy” 20, s. 470–489.
• KŘIVÁNEK R. 2014. Geofyzikální průzkumy na archeologických lokalitách ve východních Čechách, 2000–2011, „Archeologie východních Čech” 5, s. 205–226.
• MANGEL T., MILO P., TENCER T., JOŠKOVÁ T. 2020. New findings about the arrangement of internal buildings in La Tène quadrangular enclosures in Bohemia based on the example of the site of Markvartice , East Bohemia, „Archeologické Rozhledy”, 72 (3), s. 427–449, https://doi.org/10.35686/AR.2020.15.
• ULRYCHOVÁ E. 2010. Novověké vojenské tábory na Jičínsku, [w:] E. Macková (red.), Polní opevnění od třicetileté války do roku 1945, Jaroměř–Josefov, s. 23–32.
• WALDHAUSER J. 1975. Die keltischen Viereckschanzen in Böhmen. Forschungsstand und die Ergebnisse der Grabungen in Markvartice 1969–1972, „Alba Regia” 14, s. 235–244.

Němčice – celtycka stolica Moraw. Centrum handlowe i produkcyjne z okresu lateńskiego / Ivan Čižmář, Hana Čižmářová

• ČIŽMÁŘ I. – ČIŽMÁŘOVÁ J. 2023. Němčice: research at a key La Tène site in Moravia. „Antiquity” 97 (394), e24, https://doi.org/10.15184/aqy.2023.80
• DROBERJAR E. 2019. Wpływy kultury przeworskiej w Czechach i na Morawach od okresu późnolateńskiego po wczesną fazę okresu wędrówek ludów, [w:] K. Kot-Legieć, A. Michałowski, M. Olędzki, M. Piotrowska (red.), Kultura przeworska. Procesy przemian i kontakty zewnętrzne, Łódź, s. 251–290.
• KOLNÍKOVÁ E. 2012. Němčice, ein Macht-, Industrie- und Handelszentrum der Latènezeit in Mähren und Siedlungen an ihren Rande. Kommentierter Fundkatalog I. Münzen. Brno.
• VENCLOVÁ N. 2016. Němčice and Staré Hradisko: Iron Age glass and glass-working in Central Europe. Praha.

Wodne stanowiska ofiarne w świecie Celtów / Bartosz Kontny

• CATLING CH. 2016. The riddle of the lake: Llyn Cerrig Bach and Iron Age Anglesey, „Current Archaeology” 319.
• FOX C.F. 1946. A Find of the Early Iron Age from Llyn Cerrig Bach, Anglesey, Cardiff.
• KONTNY B. Newly Found Sacrificial Weapon Deposits from the Territory of Poland, [w:] E. Deschler-Erb, S. Hoss (red.), Weapons in Ritual Context, „Journal of Roman Military Equipment Conference” 21, s. 87–106.
• KAESER M.-A. 2017. La Tène. Nouvelles recherches, nouvelles interprétations, „Antiquité magazine” 8, s. 48–59.
• ROYMANS N. 1996. From the sword to the plough. Regional dynamics in the romanisation of Belgic Gaul and the Rhineland area, [w:] N. Roymans (red.), From the sword to the plough: three studies on the earliest romanisation of northern Gaul, Amsterdam Archaeological Studies 1, Amsterdam, s. 9–126.
• SCHWAB H. 2003. Archéologie de la 2e correction des eaux du Jura, Fribourg.
• VOUGA P. 1923. La Tène. Monographie de la station, Leipzig.
• WYSS R. 1954. Das Schwert von Korisios, „Jahrbuch des Bernisches Historisches Museum” 34, s. 201.

O księżniczce, która wypadła z klifu / Marta Chmiel-Chrzanowska, Rafał Fetner

• CHMIEL-CHRZANOWSKA M. 2018. Uneasy Archaeology of the Cliffs – Bagicz Sties Examples, „Folia Praehistorica Posnaniensia” 13, s. 9–22.
• CHMIEL-CHRZANOWSKA M., FETNER R. 2020. The Story of One Woman – New Bioarchaeological Data on the Interpretation of a Roman Iron Age Grave in the Log Coffin from Bagicz (Woj. Zachodniopomorskie/PL), „Archäologisches Korrespondenzblatt” 50, s. 411–426.
• CRAIG O.E., et al. 2013. Evaluating Marine Diets through Radiocarbon Dating and Stable Isotope Analysis of Victims of the AD79 Eruption of Vesuvius, „American Journal of Physical Anthropology” 152 (3), s. 345–352.
• DONNER J.J., et al. 1971. The hard-water effect on radiocarbon measurements of samples from Säynäjälampi, north-east Finland, „Comentationes Physico Mathematicae” 41, s. 307–310.
• PARAFINIUK M., WDOWIAK J. 1980. Dalsze badania szkieletu z Bagicza pochodzącego z II w. n.e., „Materiały Zachodniopomorskie” 24, s. 57–59.
• WOŁĄGIEWICZ R. 1980. Pochówek w kłodzie dębowej z II w. n.e., „Materiały Zachodniopomorskie” 24, s. 39–56.
• ZIELSKI A., KRĄPIEC M. 2004. Dendrochronologia, Warszawa.

ODKRYCIA

Berła władzy: skarb z Muszkowa / Dawid Sych, Kamil Nowak, Marek Grześkowiak, Anikó Horváth, Stanisław Sinkowski, Justyna Baron

• BARON J. – NOWAK K. – GRZEŚKOWIAK M. – HORVÁTH A. – SINKOWSKI S. – SYCH D. 2025. Halberds of power: An Early Bronze Age hoard from Muszkowo in Poland. „Antiquity” 99, s. 1–8, https://doi.org/10.15184/aqy.2025.67.
• HORN C. 2017. Combat and ritual: Wear analysis on metal halberds from the Danish Isles and the Cimbrian Peninsula. „Journal of Archaeological Science: Reports” 14, s. 515–529.
• O’FLAHERTY R. – GILCHRIST M. D. – COWIE T. 2011. Ceremonial or deadly serious? New insight into the function of Irish Early Bronze Age halberds, [w:] M. Uckelmann, M. Modlinger (red.), Bronze Age warfare: Manufacture and use of weaponry, British Archaeological Reports, s. 39–52.
• SCHUH­MACHER T. X. 2002. Some remarks on the origin and chronology of halberds in Europe. „Oxford Journal of Archaeology” 21(3), s. 263–288.

TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI

Narmer – pierwszy władca Górnego i Dolnego Egiptu / Agnieszka Mączyńska

• CIAŁOWICZ K. 1999. Początki cywilizacji egipskiej, Warszawa – Kraków.
• ĆWIEK A. 2022. Hieroglify egipskie. Mowa bogów, Poznań.
• KEMP B. J. 2016. Starożytny Egipt. Anatomia cywilizacji, Warszawa.
• LIPIŃSKA J. 2003. W cieniu piramid, Wrocław.
• LIPIŃSKA J. 2008. Sztuka starożytnego Egiptu, Warszawa.

Armageddon naprawdę istnieje. Część 3. Koniec świetności Megiddo / Ewa Ronowska

• FINKELSTEIN I. 2013. The Forgotten Kingdom. The Archaeology and History of Northern Israel, Atlanta.
• FINKELSTEIN I., ADAMS M. J., FANTALKIN A., KLEIMAN A. 2025. Josiah at Megiddo: New Evidence from the Field, „Scandinavian Journal of the Old Testament”, URL: https://doi.org/10.1080/09018328.2025.2454490.
• NA’AMAN N. 1991. The Kingdom of Judah under Josiah, „Tel Aviv” 18, s. 3–71.
• NIESIOŁOWSKI-SPANO Ł., STEBNICKA K. 2020. Historia Żydów w starożytności. Od Thotmesa do Mahometa, Warszawa.
• RONOWSKA E. 2019. Biblijne Megiddo w świetle rezultatów badań archeologicznych, „Collectanea Theologica” 89 (3), s. 5–41, URL: https://doi.org/10.21697/ct.2019.89.3.01.
• USSISHKIN D. 2018. Megiddo – Armageddon. The Story of the Canaanite and Israelite City, Jerusalem.
• [Strona główna ekspedycji Megiddo], „The Megiddo Expedition”, URL: https://www.themegiddoexpedition.com/ (Dostęp: 01.03.2025).
• [Strona główna ekspedycji Legio], „Jezreel Valley Regional Project”, URL: https://www.jezreelvalleyregionalproject.com/ (Dostęp: 01.03.2025).
• [Mozaika z Kefar Othnay], „Museum of the Bible”, URL: https://www.museumofthebible.org/newsroom/museum-of-the-bible-to-premiere-megiddo-mosaic (Dostęp: 01.03.2025).
• Unveiling Megiddo / Armageddon – The Mother of All Tells | Full Story with Prof. Israel Finkelstein, „YouTube”, URL: https://www.youtube.com/watch?v=rwWF4PbVIDs&t=1834s (Dostęp: 01.03.2025).
• Matthew J. Adams – The Roman VIth Legion at Armageddon. 4 Seasons of Excavations at Legio, „YouTube”, URL: https://www.youtube.com/watch?v=qohmK6J47DQ&list=TLGGf7PaXAzHKW4yMzAyMjAyNQ&t=29s (Dostęp: 01.03.2025).

Tajemnicze grodzisko w Raciążu / Szymon Modzelewski

• BUCZEK-PŁACHTOWA B. 1969. Badania wykopaliskowe w Raciążu, pow. Sierpc w 1967 r. „Wiadomości Archeologiczne” 24(3–4), s. 457–462.
• BUKO A. 2008. The Archaeology of Early Medieval Poland: Discoveries – Hypotheses – Interpretations. „East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450.” Leiden–Boston.
• BUKO A. 2021. Świt państwa polskiego. Warszawa.
• DULINICZ M. – WAŻNY T. 2004. Dendrochronologia o datowaniu mazowieckich grodzisk. „Rocznik Mazowiecki” 16, s. 9–27.
• PACULSKI K. – BUCZEK-PŁACHTOWA B. 1970. Raciąż, [w:] G. Labuda, Z. Stieber (red.), Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. IV: P–R, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, s. 436–437.
• TRZECIECKI M. 2018. Grody „plemienne” i „wczesnopaństwowe” na Mazowszu (IX–XI w.). Stan badań, problematyka i możliwości interpretacji. „Historia Slavorum Occidentis” 2(17), s. 42–67.

ARCHEOWARSZTAT

Kultura przeworska. Barbarzyńcy znad Wisły / Jakub Okonek

• FIGLEROWICZ M. – STOLAREK I. – ZENCZAK M. – HANDSCHUH L. – JURAS A. – MARCINKOWSKA-SWOJAK M. – SPINEK A. – DĘBSKI A. – MATLA M. – KÓČKA-KRENZ H. i in. 2023. Genetic history of East-Central Europe in the first millennium CE. „Genome Biology” 24(1), 173, https://doi.org/10.1186/s13059-023-03013-9.
• GRETZINGER J. – BIERMANN F. – MAGER H. – KING B. – ZLÁMALOVÁ D. – TRAVERSO L. – GNECCHI RUSCONE G. A. – HOFMANOVÁ Z. – KRAUSE J. 2025. Ancient DNA connects large-scale migration with the spread of Slavs. „Nature”, https://doi.org/10.1038/s41586-025-09437-6.
• HENSEL W. (red.) 1981. Prahistoria ziem polskich, t. V: Późny okres lateński i okres rzymski. Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
• KACZANOWSKI P. – KOZŁOWSKI J. K. 1998. Najdawniejsze dzieje ziem polskich. Warszawa.
• KOKOWSKI A. 2005. Starożytna Polska. Od trzeciego stulecia przed narodzeniem Chrystusa do schyłku starożytności. Warszawa.
• KONTNY B. 2001. Wojna oczami archeologa. Uwagi na temat sposobów walki ludności kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich w świetle źródeł archeologicznych. „Światowit” 3(44), fasc. B, s. 91–119.
• KONTNY B. 2004. Uzbrojenie kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich i początkach okresu wędrówek ludów, [w:] J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch. Leiber (red.), Wandalowie. Strażnicy bursztynowego szlaku, Lublin–Warszawa, s. 143–161.