Archeologia Żywa 3 (93) 2024

W najnowszym numerze „Archeologii Żywej” skupiamy się na fascynującym aspekcie ludzkiej działalności, który odgrywał kluczową rolę w kształtowaniu cywilizacji i kultur – na środkach transportu. Eksplorując różne epoki oraz regiony świata, przyglądamy się, w jaki sposób podróżowali nasi przodkowie i jak nowe technologie wpływały na codzienne życie oraz rozwój dawnych społeczeństw. Numer wprost idealny na wakacyjne podróże!

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 3/2024 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / Wozy, wózki i rydwany w pradziejach oraz starożytności
    Dagmara Łaciak
  • 12 / Zaczarowany rydwan, zaczarowany woźnica, zaczarowany koń… Czyli o transporcie konnym w pradziejach słów kilka
    Mateusz Juszczyk
  • 18 / Czas w podróżach – podróże w czasie
    Radosław Biel
  • 20 / Jak dojadę w starożytnym Egipcie?
    Wojciech Ejsmond
  • 28 / Podróż za jednego denara. Antyczny transport uwieczniony na monetach
    Paweł Kochański
• SŁOWIAŃSKIE ODKRYCIA
  • 33 / Koń w państwie pierwszych Piastów: wierny towarzysz, symbol władzy i łącznik z bogami
    Daniel Makowiecki, Martyna Wiejacka, Radosław Biel
  • 40 / Słowianie na Północy: wyjście z cienia
    Leszek Gardeła
  • 49 / Ciepłe. Groby elitarnych wojowników konnych
    Sławomir Wadyl
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 58 / Sztuka naskalna w Gruzji. Od zapomnienia do ponownego odkrycia
    Levan Losaberidze, Aleko Zawradaszwili
  • 62 / Na wodach Zatoki Perskiej. Starożytny handel morski w epoce brązu. Część 2
    Szymon Modzelewski
  • 70 / Dyrrachium – rzymska brama na wschód
    Piotr Piekarz
• ARCHEOBIOGRAFIE
  • 75 / Przez Bliski Wschód z Agathą Christie
    Agnieszka Mączyńska
• ARCHEOWARSZTAT
  • 80 / Stratygrafia, czyli tort archeologa
    Jakub Okonek
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 84 / Chłop w podróży
    Poczet Odtwórców Polskich

Od redaktora naczelnego

Każda podróż zaczyna się od pierwszego kroku, a nasz numer rozpoczyna się artykułem Dagmary Łaciak na temat najstarszych przedstawień i modeli wozów, które znamy z terenów Europy. Łączy się on bezpośrednio z kolejnym tekstem Mateusza Juszczyka, który rozwija kwestię znaczenia rydwanów i koni w epoce brązu. Następnie w ramach krótkiego przerywnika podjąłem się dokonania przeglądu rozwoju różnych technologii i odpowiedzi na pytanie, które zadaje sobie większość osób w podróży, tzn. „Daleko jeszcze?”. Nie zabraknie też tematów antycznych, w których najpierw Wojciech Ejsmond tłumaczy, jak jeżdżono, pływano i transportowano np. kamienie do budowy piramid w starożytnym Egipcie. Po nim zaś Paweł Kochański opisuje rydwany, łodzie i bardziej zaskakujące sposoby przewozu, których przedstawienia zachowały się na starożytnych rzymskich monetach.

Z tematu numeru płynnie przechodzimy do szeregu odkryć związanych ze Słowianami we wczesnym średniowieczu. Jako pierwszy Leszek Gardeła przybliża swoje ustalenia na temat możliwych śladów obecności Słowian w Skandynawii. Dalej Sławomir Wadyl opisuje unikatowe groby konnych wojowników z cmentarzyska w Ciepłem, a Daniel Makowiecki, wraz z Martyną Wiejacką i moim drobnym wsparciem, relacjonują wyniki z badań swojego zespołu o roli i wyglądzie koni w państwie pierwszych Piastów.

Równie interesujące są jak zawsze artykuły poza tematem numeru! Tym razem do Gruzji i sztuki naskalnej u podnóży Kaukazu zabierają nas lokalni badacze – Levan Losaberidze i Aleko Zawradaszwili. Szymon Modzelewski kontynuuje swoją opowieść o znaczeniu Zatoki Perskiej w epoce brązu, a Piotr Piekarz przybliża historię Dyrrachium, będącego w starożytności rzymską bramą na Wschód. Poza nimi Agnieszka Mączyńska na chwilę opuszcza starożytny Egipt, tym razem przyglądając się podróżom Agathy Christie. Jakub Okonek z kolei przybliża kolejny sposób, w jaki archeolodzy ustalają wiek znalezisk, a przy okazji pojawi się również archeologiczny matrix!

Numer zamyka kolejna sylwetka w ramach Pocztu Odtwórców Polskich. Kto? Najlepiej, jeśli sprawdzicie sami na ostatniej stronie. Oddajemy w Wasze ręce gotowy numer i sami ruszamy na badania terenowe w naszych wiernych stalowych rumakach. Życzymy udanych wakacji i urlopów, ale jednocześnie liczymy, że cały czas zerkać będziecie na nasze profile społecznościowe.

AŻ 3/2024 – podgląd zawartości

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Wozy, wózki i rydwany w pradziejach oraz starożytności / Dagmara Łaciak

• BONDÁR M. 2012. Prehistoric wagon models in the Carpathian Basin (3500-1500 BC). Archaeolingua. Series minor 32, Budapest.
• BOŠKOVIĆ D. 1959. Quelques observations sur le char cultuel de Dupljaja, „Archaeologia Iugoslavica” 3, s. 41–45, pls. 21–25.
• Der Keltenfürst von Hochdorf – Methoden und Ergebnisse der Landesarchäologie in Baden-Württenberg, Katalog zur Austellung, 1986.
• FETTICH N. 1969. Újabb adatok az őskori kocsihoz a Kárpát-medencében, „Ethnographia” 90, s. 29–71.
• GEDIGA B., JÓZEFOWSKA A. 2018. Cmentarzysko z epoki żelaza w Domasławiu 10/11/12, powiat wrocławski, Tom 2 – Tablice, część 1, Wrocław.
• GEDIGA B., ŁACIAK D., ŁYDŻBA-KOPCZYŃSKA B., MARKIEWICZ M. 2017. Świat kolorów garncarzy z rejonu Domasławia sprzed około 2800 lat, Wrocław.
• KWAPIŃSKI M. 1993. Wozy w kulturze pomorskiej, „Pomorania Antiqua” 15, s. 1-28.
• KWAPIŃSKI M. 1999. Korpus kanop pomorskich część I, Pomorze, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
• LIE M. 2010. 2,400-year-old soup found in NW China. „China Daily”, URL: https://www.chinadaily.com.cn/china/2010-12/13/content_11689355.htm (Dostęp: 22.03.2024)
• MILISAUSKAS S., KRUK J., HUDSON K. 2019. Bronocice Funnel Beaker Vessel with Wagon Motif: Different Narratives, „Archaeologia Polona” 57, s. 233-240.
• MIROVÁ Z., GOLEC M. 2018. Hallstatt Magnate Graves from Brno-Holásky 1 and 2 in the Central European Context, „Archaeologiae Regionalis Fontes” 13, Olomouc.
• MUEHL S. 2014. ‘Metal makes the wheel go round’: the development and diffusion of studded-tread wheels in the Ancient Near East and the Old World, [w:] Y. GALANAKIS, T. WILKINSON, J. BENNET (red.), ΑΘΥΡΜΑΤΑ: Critical Essays on the Archaeology of the Eastern Mediterranean in Honour of E. Susan Sherratt, Archaeopress.
• PARE CH. 1989. From Dupljaja to Delphi: the ceremonial use of the wagon in later prehistory, „Antiquity” 63, s. 80-100.
• VASIĆ R. 2004. The Dupljaja cart again, [w:] P. ROGOZEA, V. CEDIĆ (red.), Festschrift für Florin Medeleţ, s. 155–162, Timişoara.

Zaczarowany rydwan, zaczarowany woźnica, zaczarowany koń… Czyli o transporcie konnym w pradziejach słów kilka / Mateusz Juszczyk

• BIBLIA TYSIĄCLECIA, Ksiega Wyjścia, Poznań 2002.
• HOMER Iliada, tłum. K. Dmochowski, Warszawa 2023.
• ANTHONY D. W. 2007. The Horse, the Wheel and Language, Princeton.
• BENDREY R. 2012. From wild horses to domestic horses: a European perspective, „World Archaeology” 44 (1), s. 135-157.
• DE GROSSI MAZZORIN J. 1994. I resti faunistici provenienti dale terramare esposti nel Museo Civico di Modena: alcune considerazioni, „Quaderni del Museo Archeologico Etnologico di Modena” 1, s. 145-152.
• FIELDS N. 2006. Bronze Age War Chariots, Oxford-New York.
• GACKOWSKI J., KOWALSKI Ł., GARBACZ-KLEMPKA A., REMBISZ-LUBIEJEWSKA A., NORYŚKIEWICZ A., KAMIŃSKI D., PODGÓRSKI A., SZCZEPAŃSKA G., MOLEWSKI P., … SOKÓŁ A. 2023. A Final Bronze Age hoard from Cierpice, Poland: new evidence for the use and deposition of a horse bridle in the region, „Praehistorische Zeitschrift” 98 (2), s. 646–674, https://doi.org/10.1515/pz-2023-2018.
• HARDING A.F. 2000. European Societies in the Bronze Age, Cambridge.
• KLONTZA-JAKLOVÁ V. et al. 2023. The Cretan Horse: Still a Unique Breed? Part I: Equines on Crete from the Neolithic to the Ottoman Period, „Cheiron: The International Journal of Equine and Equestrian History” 3 (2), s. 113-169.
• JANTZEN D. i in. 2011. A Bronze Age battlefield? Weapons and trauma in the Tollense Valley, north-eastern Germany, „Antiquity” 85, s. 417-433.
• JUSZCZYK M. 2020. Zjawisko wojny pierwotnej na Nizinie Padańskiej w epoce brązu. Archeologiczne świadectwa konfliktów zbrojnych z terenu kultury Terramare, Kraków (praca magisterska).
• LIBRADO P. i in. 2021. The origins and spread of domestic horses from the Western Eurasian steppes, „Nature” 598, s. 634-640.
• MAKAROWICZ P. i in. 2023. An Elite Bronze Age Double-Horse Burial from Western Ukraine and the Chariot Package Dissemination, „Journal of Field Archaeology” 48 (1), s. 19-35.
• MEYZA H. 2015. Cypr w okresie geometrycznym i archaicznym (XI-VI w. p.n.e.) – pomiędzy Wschodem a Grecją (historia a archeologia), (w:) M. BOROWSKA, P. KORDOS, D. MALISZEWSKI (red.), Cypr. Dzieje, literatura, kultura, t. 1, s. 67-80, Warszawa.
• MISZTAL M. 2013. Historia Cypru, Kraków.

Podróż za jednego denara. Antyczny transport uwieczniony na monetach / Paweł Kochański

• ADAMS C. 2013. Transport in the Roman Imperium w The Cambridge Companion to the Roman Economy. Stanford.
• CRAWFORD M. 1975. Roman Republican Coinage, Oxford
• EVANS A. 1892. Syracusan „medallions” and their engravers in the light of recent finds, with observations on the chronology and historical occasions of the Syracusan coin-types of the fifth and fourth centuries B.C. And an essay on some new artists’ signatures on Sicilian coins. London.
• LE RIDER G. 1977. Le monnayage d’argent et d’or de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294. Paris.
• MATTINGLY H., SYDENHAM E.A. 1936. The Roman Imperial Coinage. Vol.IV. Part I. Pertinax to Geta, London.
• PITASSI M. 2012. The Roman Navy:Ships, Men and Warfare 350 BC–AD 475, Barnsley.
• RUTTER N.K., BURNETT A. 2001. Historia Nummorum – Italy. London.
• TORR C. 2013. Ancient Ships, Cambridge.

Koń w państwie pierwszych Piastów: wierny towarzysz, symbol władzy i łącznik z bogami / Daniel Makowiecki, Martyna Wiejacka, Radosław Biel

• GARDEŁA L., KAJKOWSKI K. 2021. Slavs and Snakes: Material Markers of Elite Identity in Viking Age Poland, „European Journal of Archaeology”, 24 (1), s. 108–130, https://doi.org/10.1017/eaa.2020.36.
• JANECZEK M., MAKOWIECKI D., ROZWADOWSKA A., PASICKA E. 2023. Battle wound as a probable cause of the death of an early medieval horse in Ostrów Lednicki, Poland, „International Journal of Paleopathology”, 40 , s. 70–76, DOI: https://doi.org/10.1016/j.ijpp.2023.01.002.
• ŁUKASZCZYK A. 2012. Wierzchowce Bogów. Motyw Konia w Wierzeniach Słowian i Skandynawów. Szczecin.
• MAKOWIECKI D. 2014. Studia archeozoologiczne nad znaczeniem wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej fauny łęczyckiego grodu [w:] R. Grygiel, T. Jurek (red.), Początki Łęczycy. Tom I. Archeologia środowiskowa średniowiecznej Łęczycy. Przyroda-Gospodarka-Społeczeństwo, Łódź. s. 261–437.
• MAKOWIECKI D. 2018. Diachronic changes in the size of domestic mammals in medieval and post-medieval Poland. „Annalen des Naturhistorischen Museums in Wien. Serie A” 120, s. 335–354.
• MAKOWIECKI D., WIEJACKA M. 2023. The Horse (Equus caballus) in Early Madieval Poland (8th-13th/14th Century) According to Zooarchaeologicla Records. Toruń.
• MAKOWIECKI D., CHUDZIAK W., SZCZEPANIK P., BACA M., POPOVIĆ D., JANECZEK M., PASICKA E., KRAJCARZ M.T., WIEJACKA M, KAŹMIERCZAK R., KOCIŃSKA M.K. 2023. Koń w magii i religii wczesnośredniowiecznych Słowian Zachodnich w świetle analiz archeozoologicznych i archeoreligioznawczych, [w:] B. Gediga, M. Przymorska-Sztuczka (red.) Religia i wierzenia społeczeństw pradziejowych i wczesnego średniowiecza w świetle źródeł archeologicznych i sztuki, Biskupin-Wrocław, s. 157–192.
• MAKOWIECKI D., CHUDZIAK W., SZCZEPANIK P., JANECZEK M., PASICKA E. 2022. Horses in the Early Medieval (10th–13th c.) Religious Rituals of Slavs in Polish Areas—An Archaeozoological, Archaeological and Historical Overview, „Animals”, 12 (17), https://doi.org/10.3390/ani12172282.
• MAKOWIECKI D., CHUDZIAK W., WIEJACKA M. 2021. Preliminary Reflections on Horse — Human Relationship in Early Medieval Poland on the Basis of History and Archaeozoology, [w:] A.-K. Salmi, S. Niinimäki (red.), Archaeologies of Animal Movement. Animals on the Move, Cham. DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-030-68744-1_3.
• MAKOWIECKI D., JANECZEK M., PASICKA E., ROZWADOWSKA A., CIAPUTA R., KOCIŃSKA M.K. 2022. Pathologies of a horse skeleton from the early medieval stronghold in Gdańsk (Poland), „International Journal of Osteoarchaeology”, 32 (4), s. 866–877, DOI: https://doi.org/10.1002/oa.3114.
• MAKOWIECKI D., MAKOWIECKA M. 2014. Faunal remains [w:] W. Chudziak, R. Kaźmierczak (red.), The island in Żółte on Lake Zarańskie, early medieval gateway into West Pomerania, Toruń, s. 311–366.
• POPOVIĆ D., BACA M., WIEJACKA M., CHUDZIAK W., MAKOWIECKI D. 2024. Genetic characterization of horses in Early Medieval Poland, „Journal of Archaeological Science: Reports”, 56 , s. 104530, DOI: https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2024.104530.
• SŁUPECKI L.P. 1994. Slavonic pagan sanctuaries. Warszawa.

Słowianie na Północy: wyjście z cienia / Leszek Gardeła

• GARDEŁA, L. 2024. The Vikings in Poland. London-New York.
• GARDEŁA, L., KAJKOWSKI K., RATAJCZYK Z. 2019. Ostrogi zoomorficzne z Ciepłego. Zachodniosłowiański model kosmosu? „Pomerania Antiqua” 28, s. 65–152.
• NØRLUND P. 1948. Trelleborg. København.
• ROSLUND M. 2007. Guests in the House. Cultural Transmission between Slavs and Scandinavians 900 to 1300 AD. Leiden-Boston.
• ŻAK J. 1959. Uwagi o stylu zwierzęcym w sztuce wczesnośredniowiecznej na ziemiach polskich, „Archeologia Polski” 4 (1), s. 7–27.

Ciepłe. Groby elitarnych wojowników konnych / Sławomir Wadyl

• BOGACKI M. 2007. Przemiany w wojskowości polskiej od połowy X wieku do 1138 roku. Kształt i organizacja armii, Toruń.
• KURASIŃSKI T. 2015. Burials with Buckets in Early Medieval Poland: A Pagan or Christian Custom?, „Analecta Archaeologica Ressoviensia” 10, s. 137–198.
• KURASIŃSKI T. 2018. Razem czy osobno? Naczynia drewniane i gliniane na cmentarzyskach doby wczesnopiastowskiej, [w:] T. Nowakiewicz, M. Trzeciecki, D. Błaszczyk (red.), Animos labor nutrit Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Buko w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warsawa, s. 247–270.
• PEDERSEN A. 2014. Dead Warriors in living Memory. A study of Weapon and Equestrian Burials in Viking-Age Denmark, AD 800–1000, 1–2, Copenhagen.
• NADOLSKI A. 1954. Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, „Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis” 3, Łódź.
• NADOLSKI A., ABRAMOWICZ A., T. POKLEWSKI T. 1959. Cmentarzysko z XI w. w Lutomiersku pod Łodzią, „Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis” 7, Łódź.
• WADYL S. (red.) 2019. Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.
• ŻMUDZKI P. 2009. Władca i wojownicy. Narracje o wodzach, drużynie i wojnach w najdawniejszej historiografii Polski i Rusi, Wrocław.

Sztuka naskalna w Gruzji. Od zapomnienia do ponownego odkrycia / Levan Losaberidze, Aleko Zawradaszwili

• BAHN P.G. 2010. Prehistoric Rock Art: Polemics and Progress, Cambridge.
• GABUNIA M., VEKUA A. 1980. The petroglyphs of Patara Khrami. [w:] Metsniereba, Tbilisi.
• LOSABERIDZE L., CHILINGARASHVILI G., ELOSHVILI M., DATUNASHVILI G., CHILINGARASHVILI Z., KIRKITADZE G., ABAISHVILI L., AGHAPISHVILI T. 2022. New prehistoric rock art from the Caucasus? Results of the study of the Damirgaya rock shelter in Georgia, „Journal of Archaeological Science: Reports” 44, s. 103548, DOI: https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2022.103548.
• LOSABERIDZE L., ZAVRADASHVILI A., KENKADZE V. 2024. Palaeolithic rock art from Mghvimevi, western Georgia, „Archaeological Research in Asia” 37, s. 100499, DOI: https://doi.org/10.1016/j.ara.2023.100499.
• POLAKIEWICZ P. 2022. Dolna Kartlia. U źródeł europejskiej archeologii, „Archeologia Żywa” 4 (86), s. 66–73.
• POLAKIEWICZ P. (prelegent) 2024. Megality Gruzji, Cz. 1. Menhiry, dolmeny i sanktuaria | KONTEKST 105.1, YouTube, opublikowane przez Archeologię Żywą, URL: https://youtu.be/ueG7HyO–BA (Dostęp : 15.05.2024).
• TALAKHADZE E. 2000, Big catalouge of Georgia petrogliphs, Tbilisi.

Na wodach Zatoki Perskiej. Starożytny handel morski w epoce brązu. Część 2 / Szymon Modzelewski

• CRAWFORD H. 2013. The Sumerian World, London – New York.
• HABIB I. 2002. The Indus Civilization. Including Other Copper Age Cultures and History of Language Change till c. 1500 BC, New Delhi.
• MCINTOSH J. 2008. The Ancient Indus Valley. New Perspectives, Santa Barbara.
• NIGAM R. 2006. Foraminifera [Marine Microfossil] as an additional tool for archaeologists. Examples from the Arabian Sea, [w:] A.S. Gaur, K.H. Vora (red.), Glimpses of marine archaeology in India. Proceedings of the Seventh Conference on Marine Archaeology of Indian Ocean Countries, 6-7 October 2005, Goa, s. 94-99.
• RICE M. 2002. The archaeology of the Arabian Gulf c. 5000–323 BC, London – New York.

Dyrrachium – rzymska brama na wschód / Piotr Piekarz

• BARTOSZ A. 1988, Albańskie miasta – muzea, „Ochrona Zabytków” 3, s. 183–187.
• MULLER A. i in. 2010, Artemis in Dyrrachion. Durrës Guide 1, Tirana.
• STILLWELL R. 1976. The Princeton Encyclopedia of Classical Sites. Princeton, New Jersey.
• TUKIDYDES (przekład K. Kumaniecki) 1988, Wojna Peloponeska, Warszawa.

Przez Bliski Wschód z Agathą Christie / Agnieszka Mączyńska

• CHRISTIE A. 2021. Autobiografia, 2021, Wrocław.
• CHRISTIE MALLOWAN A. 2014. Opowiedzcie, jak tam żyjecie, Wrocław.
• MORGAN J. 2001. Biografia Agathy Christie, 2001, Warszawa.

Stratygrafia, czyli tort archeologa / Jakub Okonek

• ASHMORE W., SHARER R.J., 2008. Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii, Kraków.
• HARRIS E.C. 1989. Zasady stratygrafii archeologicznej, Warszawa.
• ŁAWECKA D. 2003. Wstęp do archeologii, Warszawa – Kraków.
• RENFREW C., BAHN P. 2002. Archeologia. Teorie, metody, praktyki, Warszawa.
• URBAŃCZYK P. 2012. Stratygrafia, Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Poznań, s. 429–449.