Archeologia Żywa 2 (96) 2025

Choć rewolucja neolityczna to termin powtarzany do znudzenia w podręcznikach, jego znaczenie nadal pozostaje przedmiotem naukowej debaty. Czy naprawdę był to gwałtowny przełom? A może długi, złożony proces, który przebiegał różnie w zależności od regionu? Jak wyglądało życie ludzi, którzy zaczęli uprawiać ziemię, budować stałe osady i gromadzić dobra? I jak ta zmiana wpłynęła na nasze ciała, kulturę oraz wyobrażenia o świecie i zaświatach? Choć temat pierwszych rolników nieraz gościł na naszych łamach, dopiero teraz oddajemy w Wasze ręce numer poświęcony im w całości.

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 2/2025 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / Epoka neolitem zwana – cóż to takiego?
    Marek Nowak
  • 14 / Neolityczna rewolucja symboli
    Patrycja Filipowicz
  • 20 / Egipt na rozdrożu zmian: od zbieractwa do gospodarki wytwórczej
    Agnieszka Mączyńska
  • 26 / Pierwsze prawdziwe domy. Techniki budowy i organizacja wczesnoneolitycznych osad
    Agnieszka Czekaj-Zastawny
  • 36 / Kręgi w zbożu. Tajemnice neolitycznych rondeli
    Mirosław Furmanek, Piotr Wroniecki
  • 44 / Komu żyło się lepiej: łowcom-zbieraczom na diecie „paleo” czy pierwszym rolnikom?
    Krzysztof Borysławski
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 50 / Bursztynowa odyseja. Część 2: Początek światowej kariery
    Szymon Modzelewski
  • 55 / Armageddon naprawdę istnieje. Część 2: Megiddo w epoce żelaza
    Ewa Ronowska
  • 60 / Oszałamiające wroga mury Niniwy
    Andrzej Makarewicz
  • 65 / Świątynie, ludzie i żetony. Życie religijne w Palmyrze
    Aleksandra Kubiak-Schneider
• ODKRYCIA
  • 70 / Archeologia Holokaustu: hitlerowskie kobiece obozy koncentracyjne koło Sławy
    Paweł Konczewski
• ARCHEOWARSZTAT
  • 75 / Kultura pucharów lejkowatych. Budowniczowie grobowców kujawskich i górnicy z Krzemionek
    Jakub Okonek
• ARCHEOBIOGRAFIE
  • 80 / Ciepłe. Pierwsze odkrycia pionierów archeologii
    Sławomir Wadyl
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 84 / Metalurg epoki miedzi
    Poczet Odtwórców Polskich

Od redaktora naczelnego

Na początek Marek Nowak przedstawia fundamenty tej przemiany – opowiada o tym, czym właściwie była rewolucja neolityczna i jakie były jej kluczowe mechanizmy. Złożyliśmy na jego barki bardzo trudne zadanie, ale sądzimy, że podołał mu idealnie. Następnie Patrycja Filipowicz przygląda się duchowej stronie tego procesu, analizując symbole i rytuały, które przetrwały tysiące lat w postaci figurek, malowideł czy układów przestrzennych. A skoro o przestrzeni mowa – Agnieszka Mączyńska zabiera nas na południe, ku pustynnym społecznościom Afryki Północnej, gdzie zmiany toczyły się własnymi drogami.

Kolejne trzy artykuły są już o wiele bliższe ziemiom dzisiejszej Polski. Agnieszka Czekaj-Zastawny skupia się na budownictwie i tym, jak wyglądały neolityczne domy słupowe oraz osady w Europie Środkowej. W temacie planowania pozostajemy także w artykule o rondelach – tajemniczych, monumentalnych strukturach z epoki neolitu. Ich interpretację przedstawiają Mirosław Furmanek oraz Piotr Wroniecki. A jaki wpływ miały te wszystkie zmiany na nasze zdrowie? O biologicznych skutkach przejścia na gospodarkę wytwórczą pisze Krzysztof Borysławski.

W dalszej części numeru – zgodnie z tradycją – znajdziecie również inne artykuły, które wykraczają poza temat główny. Szymon Modzelewski zabiera nas w dalszą podróż bursztynowym szlakiem, a Ewa Ronowska kontynuuje swoją opowieść o Megiddo, przenosząc nas do czasów biblijnych. Andrzej Makarewicz przybliża z kolei losy Niniwy w czasach jej największej świetności, a Aleksandra Kubiak-Schneider prowadzi nas wprost do świątyń Palmyry, których architektura i symbolika do dziś robią ogromne wrażenie. Niestety, zarówno Niniwa, jak i Palmyra padły ofiarą brutalnych zniszczeń dokonanych przez współczesnych religijnych ekstremistów.

Nie zapominamy też o tematach bliższych nam chronologicznie – Paweł Konczewski omawia funkcjonowanie filii niemieckich obozów koncentracyjnych w Sławie. Sławomir Wadyl pozostaje przy odkryciach na stanowisku Ciepłe, jednak tym razem analizuje głównie ustalenia innego badacza sprzed 100 lat. Niektórzy mogą kojarzyć, że w ostatnim numerze Jakub Okonek zakończył cykl poświęcony metodom datowania odkryć i zabytków. Postanowiliśmy zatem wspólnie rozpocząć nowy – „Przegląd kulturowy”. Na archeowarsztat bierzemy poszczególne kultury archeologiczne. Ciekawi jesteśmy Waszej opinii. Ostatnia strona z Pocztem Odtwórców Polskich zamyka zaś nie tylko numer, ale stanowi swoisty epilog do neolitycznych historii.

Mamy nadzieję, że numer zainspiruje Was do dalszego zgłębiania przeszłości – a może i do podzielenia się z nami własnymi odkryciami?

AŻ 2/2025 – podgląd zawartości

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Epoka neolitem zwana – cóż to takiego? / Marek Nowak

• BELLWOOD P. 2005. First Farmers: The Origins of Agricultural Societies, Malden – Oxford – Carlton.
• BRAMI M. N. 2019. The invention of Prehistory and the rediscovery of Europe:
• Exploring the intellectual roots of Gordon Childe’s ‘Neolithic Revolution’ (1936), „Journal of World Prehistory” 32, s. 311–351.
• CAUVIN J. 2000. The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture, Cambridge.
• GRAEBER D., WENGROW D. 2021. The Dawn of Everything. A New History of Humanity, New York.
• HABU J. 2004. Ancient Jomon of Japan, Cambridge.
• MARCINIAK A. 2021. Neolithic Çatalhöyük and the outer world: the origin, rise and demise of the settlement in its regional context, [w:] I. Hodder (red.), The Matter of Çatalhöyük, Ankara, s. 31-43.
• NOWAK M. 2022. Do we finally know what the Neolithic is?, Open Archaeology 8, s. 332–342.
• SCHMIDT K. 2010. Budowniczowie pierwszych świątyń. Zagadkowy ośrodek kultu myśliwych z epoki kamienia. Odkrycie archeologiczne na Göbekli Tepe, Warszawa.
• WATKINS T. 2024. Becoming Neolithic. The Pivot of Human History, London – New York.

Egipt na rozdrożu zmian: od zbieractwa do gospodarki wytwórczej / Agnieszka Mączyńska

• CHŁODNICKI M., POLKOWSKI P. L. 2019. Gdy Sahara była zielona. Polskie badania archeologiczne nad prahistorią Afryki Północnej, Poznań.
  CIAŁOWICZ K. 1999. Początki cywilizacji egipskiej, Warszawa–Kraków.
• POLKOWSKI P.L. 2019. Kiedy deszcze zraszały Saharę. Archeologia wczesnego holocenu na wschodniej Saharze, „Archeologia Żywa” 4 (78) 2019, s. 44–53.
• MĄCZYŃSKA A. 2024. W poszukiwaniu korzeni starożytnej cywilizacji znad Nilu, [w:] A. Stempin (red.), Odyseja kulturowa. Podróż w czasie, przestrzeni oraz metafizyczna, Poznań, s. 35–45.

Pierwsze prawdziwe domy. Techniki budowy i organizacja wczesnoneolitycznych osad / Agnieszka Czekaj-Zastawny

• CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2008. Osadnictwo społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej w dorzeczu górnej Wisły, Kraków.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2009. Settlement of the Linear Pottery Culture in Southeastern Poland (= The First Neolithic Sites in Central/South-East European Transect, Volume V, BAR S2049), Oxford.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2014. Brzezie 17. Osada kultury ceramiki wstęgowej rytej. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków.
• CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2017. The first farmers from the South – Linear Pottery culture, [w:] P. Włodarczak (red.), 5500 – 2000 BC (= The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages, vol. 2, red. P. Urbańczyk), Warszawa, s. 21–62.
• LITYŃSKA-ZAJĄC M. 2007. Early Neolithic agriculture in south Poland reconstructed from archaeobotanical plant remains, [w:] S. Collegde, J. Conolly (red.), The Origins and Spread of Domestic Plants in Southwest Asia and Europe (University College London Institute of Archaeology Publications), California, s. 315–326.
• LITYŃSKA-ZAJĄC M., CZEKAJ-ZASTAWNY A., RAUBA-BUKOWSKA A. 2017. Utilisation of cultivated and wild plants in the economy of the Linear Pottery Culture in the Upper Vistula basin, „Sprawozdania Archeologiczne” 69, s. 233–257.
• LITYŃSKA-ZAJĄC M., CZEKAJ-ZASTAWNY A. 2021. Utilisation of plant materials in houses of the Linear Pottery Culture. A case study of Brzezie, „Journal of Archaeological Science: Reports” 35, s. 102710, https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2020.102710.
• RZEPECKI S. 2014. Two water wells of the LBK culture from the north part of the site of Kruszyn 3/10, Włocławek commune, „Analecta Archaeologica Ressoviensia” 9, s. 95–122.

Kręgi w zbożu. Tajemnice neolitycznych rondeli / Mirosław Furmanek, Piotr Wroniecki

• BERTEMES F. MELLER H. (red.). 2012. Neolithische Kreisgrabenanlagen in Europa, Halle (Saale).
• BIEHL P.F. 2010. Measuring time in the European Neolithic? The function and meaning of Central European circular enclosures, [w:] I. Morley, C. Renfrew (red.), The Archaeology of Measurement. Comprehending Heaven, Earth and Time in Ancient Societies, Cambridge, s. 229–244.
• CZERNIAK L. 2025. Construction, Maintenance and Ritual Practices on the Neolithic Rondel at Nowe Objezierze (Northwestern Poland): The chaîne opératoire of Rondel’s Architecture, „Journal of Archaeological Method Theory” 32 (7). DOI: https://doi.org/10.1007/s10816-024-09669-2.
• ŘÍDKÝ J., KVĚTINA P., LIMBURSKÝ P., KONČELOVÁ M., BURGERT P., ŠUMBEROVÁ R. 2018. Big men or chiefs? Rondel builders of Neolithic Europe. Oxford.
• CZERNIAK L., MATUSZEWSKA A., DZIEWANOWSKI M., JAKUBCZAK M., MARCINIAK A., MICHALAK K.I., POŁCZYŃSKI Ł., POSPIESZNY Ł., PYŻEWICZ K., ROBERT R. 2021. Neolityczny rondel w Nowym Objezierzu i jego kontekst osadniczy. Wstępne wyniki badań w latach 2017–2020, „Materiały Zachodniopomorskie Nowa Seria” XVII , s. 69–124.
• FURMANEK M., WRONIECKI P. 2020. Overlooked archaeology: an overview of prehistoric enclosures from southern Poland based on non-invasive research, [w:] M. Dębiec, T. Saile (red.), A Planitiebus Usque Ad Montes. Studia Archaeologica Andreae Pelisiak Vitae Anno Sexagesimo Quinto Oblate, Rzeszów, s. 245–250.
• MACKIEWICZ M., FURMANEK M., WRONIECKI P., MYŚLECKI B. 2019. Badania geofizyczne w rozpoznaniu neolitycznych i wczesnobrązowych krajobrazów archeologicznych Śląska, [w:] M. Furmanek (red.), Pierwsi rolnicy i hodowcy na Śląsku. Dialog interdyscyplinarny, Wrocław, s. 191–214.
• MELICHAR P. NEUBAUER, W. (red.). 2010. Mittelneolithische Kreisgrabenanlagen in Niederosterreich: Geophysikalisch-archaologische Prospektion ein interdisziplinares Forschungsprojekt. Wien.
• PODBORSKÝ V. (red.). 1999. Pravěká sociokultovní architektura na Moravě, Brno.
• WRONIECKI P., FURMANEK M., RĄCZKOWSKI W. 2023. Revealing the extent of Neolithic rondel enclosures in Lower Silesia using non-invasive prospection, „Antiquity”, 97 (395), s. 1100–1118, DOI: https://doi.org/10.15184/aqy.2023.24.

Bursztynowa odyseja. Część 2: Początek światowej kariery / Szymon Modzelewski

• BUKOWSKI Z. 2002. Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza z dorzecza Odry oraz Wisły, Warszawa.
• CZEBRESZUK J. 2011. Bursztyn w kulturze mykeńskiej: Zarys problematyki badawczej, Poznań.
• GRUSZCZYŃSKA A. 1999. Osada z V wieku w Świlczy na tle osadnictwa w regionie, [w:] S. Czopek, A. Kokowski (red.), Na granicach antycznego świata: Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim: Materiały z konferencji – Rzeszów, 20–21 XI 1997, Rzeszów, s. 285–302.
• KWIATKOWSKA K., MANASTERSKI D. 2013. Szlaki bursztynowe w pradziejach Europy Środkowej – zarys problematyki, URL: https://www.amber.com.pl/bursztyn/bursztyn-baltycki/2797-szlaki-bursztynowe-w-pradziejach-europy-srodkowej-zarys-problematyki (Dostęp: 24.06.2024).
• MACIAŁOWICZ A., RUDNICKI M., STROBIN A. 2016. With gold and sword. Contacts of Celts and early Germanics in central Europe. The historical background: 3rd–1st c. BC, [w:] P. Urbańczyk, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies: Polish Lands from the First Evidence of Human Presence to the Early Middle Ages, t. 4: 500 BC–500 AD, Warszawa, s. 133–161.
• MUKHERJEE A. J., ROßBERGER E., JAMES M. A., PFÄLZNER P., HIGGITT C. L., WHITE R., PEGGIE D. A., AZAR D., EVERSHED R. P. 2008. The Qatna lion: scientific confirmation of Baltic amber in late Bronze Age Syria, „Antiquity” 82 (315), s. 49–59.
• NOWAKOWSKI W. 2008. Auf der Suche nach dem „Gold des Nordens”: Rom, die Barbaren und die Bernsteinstraße, „Światowit” VII (XLVIII)/B (2006–2008), s. 95–106.
• SINGER G. N. G. 2016. Amber exchange in the Late Bronze Age Levant in Cross-cultural Perspective, „Aula Orientalis” 34 (2), s. 251–264.

Armageddon naprawdę istnieje. Część 2: Megiddo w epoce żelaza / Ewa Ronowska

• FINKELSTEIN I. 2013. The Forgotten Kingdom. The Archaeology and History of Northern Israel, Atlanta.
• FINKELSTEIN I., SILBERMAN N.A. 2002, The Bible Unearthed: Archaeology s New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts, New York.
• LOUD G. 1948. Megiddo 2. Seasons of 1935–39: Text and Plates, Chicago.
• NIESIOŁOWSKI-SPANO Ł., STEBNICKA K. 2020. Historia Żydów w starożytności. Od Thotmesa do Mahometa, Warszawa.
• RONOWSKA E. 2019. Biblijne Megiddo w świetle rezultatów badań archeologicznych, „Collectanea Theologica”, 89 (3), s. 5–41, DOI: 10.21697/ct.2019.89.3.01.
• RONOWSKA E. 2020. Problem działalności budowlanej Salomona w świetle najnowszych odkryć archeologicznych w Megiddo, „Collectanea Theologica”, 90 (3), s. 11–45, DOI: 10.21697/ct.2020.90.3.03.
• USSISHKIN D. 2018. Megiddo – Armageddon. The Story of the Canaanite and Israelite City, Jerusalem.
• [Cykl relacji wideo z sezonu wykopaliskowego 2018], „MEGIDDO EXCAVATION” (YouTube), URL: https://youtube.com/playlist?list=PLYnTZGht9XZhWykCHKUCpWDJWxMFQYf_E&si=rufkiR1skTEIKcbI (Dostęp: 01.01.2025).
• [Cykl wywiadów z prof. I. Finkelsteinem, Unveiling Megiddo-Armageddon], 2024. „Kedem” (YouTube), URL: https://youtube.com/playlist?list=PLEsTT9EEYZ72SkeSkvzjTaYHFFPos3gtp&si=JLUIxtd1Bw9xsfJg (Dostęp: 01.01.2025).
• [Strona główna ekspedycji Megiddo], „The Megiddo Expedition”, URL: https://www.themegiddoexpedition.com/ (Dostęp: 01.01.2025).

Świątynie, ludzie i żetony. Życie religijne w Palmyrze / Aleksandra Kubiak-Schneider

• GAWLIKOWSKI M. 1973. Le temple palmyrénien, Warszawa.
• GAWLIKOWSKI M. 2021. Tadmor – Palmyra. A Caravan City between East and West, Kraków.
• GAWLIKOWSKI M., WIELGOSZ-RONDOLINO D. 2022. Life in Palmyra, Life for Palmyra. Conference in Memory of Khaled al-As’ad, Leuven.
• KAIZER T. 2002. Religious Life of Palmyra, Stuttgart.
• KUBIAK-SCHNEIDER A. 2021. Women in the votive dedications from Palmyra, „Archimčde” 8, s. 54–64, URL: https://archimede.unistra.fr/websites/misha/archimede/Revue_Archimede_RAHA/Numero_8/AR_D1_5_KUBIAK.pdf (Dostęp: 09.01.2025).
• KUBIAK-SCHNEIDER A. 2023a. The Rules of the House (of Gods): Administrative and Ritual Norms of the Palmyrene Temples, „Electrum” 30, s. 293–306, URL: https://ejournals.eu/en/journal/electrum/article/the-rules-of-the-house-of-gods-administrative-and-ritual-norms-of-the-palmyrene-temples (Dostęp: 09.01.2025).
• KUBIAK-SCHNEIDER A. 2023b. Allat and the Desert. Kultlandschaft of Allat in the East, „Journal of Ancient History and Archaeology” 10.4, s. 32–40, URL: http://jaha.org.ro/index.php/JAHA/article/view/932/562 (Dostęp: 09.01.2025).
• PIETRZYKOWSKI M. 1997. Adyta świątyń palmyreńskich, Warszawa.
• STUDIA PALMYREŃSKIE, URL: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/studia_palmyrenskie (Dostęp: 09.01.2025).
• TEIXIDOR J. 1997. The Pantheon of Palmyra, Leiden.

Archeologia Holokaustu: hitlerowskie kobiece obozy koncentracyjne koło Sławy / Paweł Konczewski

• JUHASZ V. 2024. The Death March to Volary, „Yadvashem.org”, URL: https://www.yadvashem.org (Dostęp: 11.11.2024).
• MOLNÁR HEGEDŰS A. 2017. As the Lilacs Bloomed, Toronto.
• MRÓWKA ŁOBODZIŃSKA A. 2022. One szły do maja. Historia najdłuższego marszu śmierci II wojny światowej, Zielona Góra.
• RUDORF A. 2023. Kobiety w podobozach Konzentrationslager Groß-Rosen, Wałbrzych.

Kultura pucharów lejkowatych. Budowniczowie grobowców kujawskich i górnicy z Krzemionek / Jakub Okonek

• BĄBEL J.T. 2003. Krzemionki. Prahistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego, Ostrowiec Świętokrzyski.
• FURMANEK M. 2019. Pierwsi rolnicy i hodowcy na Śląsku: dialog interdyscyplinarny, Wrocław.
• NOWAK M. 2017. Ubiquitous settlers, consequent farmers, and monument builders, [w:] P. Urbańczyk (red.), The Past Societies 2: 5500–2000 BC, Warszawa.
• HENSEL W. 1988. Polska starożytna, Wrocław.
• JAŻDŻEWSKI K. 1936. Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej, Poznań.
• JAŻDŻEWSKI K. 1981. Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław.
• KRUK J., MILISAUSKAS S. 1981. Wyżynne osiedle neolityczne w Bronocicach, woj. Kieleckie, „Archeologia Polski”, 26 (1), s. 65–113, Warszawa.
• KRZAK Z. 1994. Megality Europy, Warszawa.
• WIŚLAŃSKI T. 1979. Kształtowanie się miejscowych kultur rolniczo-hodowlanych. Plemiona kultury pucharów lejkowatych, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. II, Neolit, s. 165–260, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
• ZDZIEBŁOWSKI S. 2023. Grobowce megalityczne w Wielkopolsce. Miało ich tam nie być. Naliczono ich już kilkanaście, „National Geographic Polska”, URL: https://www.national-geographic.pl/historia/grobowce-megalityczne-w-wielkopolsce-mialo-ich-tam-nie-byc-naliczono-ich-juz-kilkanascie-23082110400 (Dostęp: 05.03.2025).
• [Film: „Megalithy – historia sprzed 5500 lat”], 2023, „Krzysztof Paluszyński” (YouTube), URL: https://www.youtube.com/watch?v=DORM3KxSbc4 (Dostęp: 05.03.2025).

Ciepłe. Pierwsze odkrycia pionierów archeologii / Sławomir Wadyl

• ABRAMOWICZ A. 1991. Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek, Warszawa–Łódź.
• BERENDT G. 1872. Die pommerellischen Gesichtsurnen, 1, Königsberg.
• CHOCHOROWSKI J. 2016. Godfryd Ossowski (1835–1897) – niespokojny duch XIX-wiecznej archeologii, [w:] M. Rybicka, M. Rzucek (red.), Nasi mistrzowie, Rzeszów, s. 9–58.
• GLOGER Z. 1882. Mapa archeologiczna Prus Królewskich…, „Biblioteka Warszawska”, t. II, s. 313–316.
• GRABARCZYK T. 2014. Dziewiętnastowieczna archeologia gdańska. Ludzie i wydarzenia, Łódź.
• GUŻYŃSKI P. 2015. Zbiory archeologiczne, [w:] A. Mierzejewska, M. Niedzielska (red.), NAUKA, sztuka, edukacja: 140 lat działalności Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń, s. 81–89.
• KALEMBKA S. 2008. Gotfryd Ossowski. U źródeł nowoczesnej archeologii. Katalog wystawy, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Toruń.
• MANNHARDT W. 1870. Sitzung vom 14. Mai 1870, „Zeitschrift für Ethnologie” 2, s. 241–272.
• OSSOWSKI G. 1878. O pomnikach przedhistorycznych Prus Królewskich, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1, s. 15–46.
• OSSOWSKI G. 1880. Porzecze Wieżycy i przyległe mu wybrzeża rzeki Wisły pod względem archeologicznym, Kraków.
• OSSOWSKI G. 1880. Mapa archeologiczna Prus Zachodnich (dawniej Królewskich) wraz z przyległymi częściami Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Paryż.
• OSSOWSKI G. 1881. Mapa archeologiczna Prus Zachodnich z przyległemi częściami W. Ks. Poznańskiego: tekst objaśniający, Kraków.
• WADYL S. (red.) 2019. Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.