Kim był młody protestant z Wałbrzycha, którego w XVIII wieku pochowano pod podłogą zboru? Jego elegancki strój, kapelusz i wyjątkowe miejsce spoczynku czynią z tego grobu jedną z największych zagadek archeologicznych miasta.
(Poniższy tekst bierze udział w konkursie na „Artykuł miesiąca z nagrodą Cellfastu“)
Wałbrzych – dawne miasto wojewódzkie na Dolnym Śląsku kojarzone jest głównie z górnictwem i intensywnym wydobyciem węgla kamiennego. Największą sławę zyskało podczas poszukiwań złotego pociągu, którego legenda do tej pory rozpala wyobraźnię turystów. Historia miasta sięga jednak o wiele głębiej w przeszłość.
Badania archeologiczne w Wałbrzychu
Wałbrzych nie jest typowym miastem średniowiecznym założonym na prawie niemieckim. Dopiero w 1426 roku uzyskał prawa miasta górniczego, które nigdy nie zostało otoczone murami miejskimi. Jeszcze przed założeniem miasta, nazwa wsi Waldenberc lub Waldenbergk zapisała się w dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis z ok. 1300 r. w wykazie dóbr i dochodów z dziesięciny biskupstwa wrocławskiego.
Późnośredniowieczna i nowożytna zabudowa ścisłego centrum miasta jest słabo rozpoznana przez historyków sztuki i archeologów. Jednym z interesujących miejsc jest Plac Kościelny1RODAK S. Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych na Placu Kościelnym w Wałbrzychu w 2010 r., „Nowa Kronika Wałbrzyska”, 11, s. 15-48.. Co ciekawe do dziś na jego terenie funkcjonują dwa kościoły: katolicki pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej oraz ewangelicko-augsburski pod wezwaniem św. Zbawiciela. Kościół katolicki jest najstarszym sanktuarium w Wałbrzychu, a legenda z XII w. głosi, że drewniana średniowieczna kaplica została postawiona na wzgórzu przez rycerza, jako podziękowanie dla Matki Boskiej za uratowanie życia. Bryła kościoła ewangelickiego została zbudowana dopiero w latach 1785-1788 według projektu Carla Gottharda Langhansa – wybitnego architekta pruskiego, twórcę projektu Bramy Brandenburskiej w Berlinie.
Z ryciny W. B. Wernera wiemy, że w połowie XVIII w. na dzisiejszym pl. Kościelnym, obok kościółka Matki Boskiej Bolesnej, znajdował się ewangelicki dom modlitwy o konstrukcji szkieletowej, który następnie rozebrano, wznosząc pod koniec XVIII w. murowany kościół na wzgórzu, za zborem.
Ciekawi również brak lokalizacji cmentarza wokół kościółka katolickiego, co było powszechną praktyką od średniowiecza. Według źródeł ikonograficznych najstarsza wałbrzyska nekropolia „na Piasku”, znajdowała się tuż obok przy dzisiejszej ulicy Limanowskiego, w miejscu obecnego Zespołu Szkolno-Przedszkolnego nr 5 w Wałbrzychu wzniesionego w 1912 r. Kościółek maryjny nazywany był wówczas pogrzebowym. Cmentarz „na Piasku” był miejscem spoczynku zarówno dla katolików, jak i ewangelików. W 1835 r. ewangelicy przenieśli swój cmentarz w inne miejsce w Wałbrzychu, a ostatecznie ten został całkowicie zlikwidowany na początku XX w.
Pochówek pod zborem
Zmarły został złożony do drewnianej trumny z antabami – metalowymi uchwytami. Szkielet został ułożony na wznak, z głową skierowaną na zachód, z przedramieniami ułożonymi na piersi. Analiza antropologiczna wykazała, że w grobie pochowano osobnika płci męskiej w młodym wieku ok. 20–29 lat i wzroście ok. 164–170 cm. Jego cechą charakterystyczną była żuchwa wysunięta ku przodowi2RODAK S., KOWALSKA A., HAŁUSZKO A. 2016. Nowożytny pochówek na pl. Kościelnym w Wałbrzychu, „Nowa Kronika Wałbrzyska”, 4, s. 207–224.. Zwrócono także uwagę na porowatość blaszki zewnętrznej w górnej ścianie oczodołu, która powstaje na skutek przerostu tkanki kostnej gąbczastej – tzw. cribra orbitalia. Przyczyną ich powstania jest nie tylko niedobór żelaza, magnezu czy witamin w diecie (np. anemia), ale także wynikiem niedożywienia oraz powtarzających się okresów głodu.
W momencie złożenia do grobu był ubrany w kamizelkę, surdut oraz skórzane buty (zachowały się tylko obcasy). Na podstawie analizy zachowanych szczątków ubioru grobowego wynika, że jego okrycie wierzchnie stanowił rodzaj szustokoru – bogato zdobionego, męskiego surduta bez kołnierza z wąskimi mankietami, lekko zwężanego w pasie. Jego styl i nazwa wywodzi się z dworu francuskiego króla Ludwika XIV, który od 2 poł. XVII i w XVIII w. stał się podstawowym męskim, codziennym strojem w Europie. Dodatkowo posiadał ozdobne hafty, dziergane dziurki i guziki, które zachowały się na resztkach tkanin. W XVIII w. strój ten był noszony z kamizelką oraz szeroką koszulą; przypuszcza się, że jej relikty także odsłonięto w omawianym grobie. Uzupełnieniem stroju zmarłego był położony na kolanach kapelusz wykonany z czarnego filcu o średnicy ok. 50 cm, który pierwotnie był kapeluszem trójskrzydłowym lub trójgraniastym tzw. tricorn. Od 2. poł. XVIII w. do połowy XIX w. było to najpopularniejsze nakrycie głowy w Europie.
Kim był zmarły i kiedy go pochowano?
Analiza elementów ubioru zmarłego oraz sposób jego ułożenia w trumnie pozwoliła uznać pochówek za protestancki, a zmarły mógł zostać złożony do grobu w 2 poł. XVIII w. Niestety podczas badań nie natrafiono na inne groby, co sugeruje, że zmarły został pochowany pod podłogą dawnego zboru. Takie praktyki były stosowane przez protestantów w tamtym okresie.
Analogiczne groby protestanckie znane są m.in. z cmentarza Salwatora we Wrocławiu3WACHOWSKI K. (red.) 2015. Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropolia wrocławskich protestantów, Wrocław.. Szczególną uwagę zwracają okucia trumny, które są takie same jak te odkryte w Wałbrzychu. Nadal zagadką jest dlaczego takie miejsce wybrano na szczególny pochówek dla tak młodej osoby. Analiza zachowanych ksiąg parafialnych kościoła ewangelickiego nie pozwoliła dokładnie określić tożsamości wałbrzyskiego pochówku. Być może w przyszłości uda się rozwikłać jego tajemnicę.
Przypisy
- 1RODAK S. Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych na Placu Kościelnym w Wałbrzychu w 2010 r., „Nowa Kronika Wałbrzyska”, 11, s. 15-48.
- 2RODAK S., KOWALSKA A., HAŁUSZKO A. 2016. Nowożytny pochówek na pl. Kościelnym w Wałbrzychu, „Nowa Kronika Wałbrzyska”, 4, s. 207–224.
- 3WACHOWSKI K. (red.) 2015. Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropolia wrocławskich protestantów, Wrocław.
Absolwentka Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, stopień doktor nauk humanistycznych uzyskała na Uniwersytecie Wrocławskim, obecnie pracująca w Dziale Archeologii Muzeum Przemysłu i Techniki Centrum Nauki, Kultury i Sztuki Stara Kopalnia w Wałbrzychu. Autorka lub współautorka publikacji naukowych i popularnonaukowych dotyczących problematyki archeologii okresu wczesnego średniowiecza, szczególnie rozwoju osadnictwa plemiennego i wczesnopaństwowego na Śląsku, kultury materialnej oraz ceramiki naczyniowej. Brała udział w wielu projektach badawczych i konferencjach o zasięgu międzynarodowym oraz wykopaliskach archeologicznych na terenie Dolnego Śląska i całego kraju.
