W 2022 roku zespół badaczy z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu dokonał niezwykłego odkrycia w miejscowości Pień pod Bydgoszczą. Znaleziono tam grób młodej kobiety z XVII wieku, której pochówek zwrócił uwagę przez specyficzne elementy zabezpieczające: sierp umieszczony na szyi oraz trójkątną kłódkę na dużym palcu lewej stopy. Dziś, dzięki interdyscyplinarnym badaniom, udało się zrekonstruować jej wygląd, co pozwala nam niemal spotkać się z osobą sprzed kilkuset lat.
Prace archeologiczne w Pniu trwały już od 2005 roku, kiedy to archeolodzy z UMK pod kierownictwem prof. Dariusza Polińskiego rozpoczęli eksplorację tego stanowiska. Do tej pory odsłonięto tam wiele pochówków, zarówno z wczesnego średniowiecza, jak i z okresu nowożytnego, co czyni ten teren niezwykle cennym źródłem wiedzy o dawnych zwyczajach pogrzebowych. O odkryciu grobu kobiety z sierpem i kłódką zrobiło się głośno dwa lata temu, przyciągając uwagę zarówno badaczy, jak i opinii publicznej. Prof. Dariusz Poliński, kierownik badań w Pniu, tłumaczył, że tego typu pochówki w Polsce są rzadkością, a ich specyfika wskazuje na głęboko zakorzenione lęki i wierzenia tamtejszej społeczności.
Niecodzienne elementy znalezione w grobie kobiety – sierp przy szyi i kłódka na palcu stopy – są interpretowane jako praktyka zabezpieczająca, mająca na celu uniemożliwienie zmarłej powrotu do świata żywych. Sierp ułożony na szyi miałby przeciąć lub zranić ciało, gdyby kobieta próbowała wstać z grobu, a kłódka symbolizowała zamknięcie pewnego cyklu, blokując możliwość ponownego wkroczenia w życie. W tym kontekście prof. Poliński podkreśla, że takie praktyki pochówkowe nie oznaczają, iż kobieta była uznawana za wampira, ale raczej, że społeczność mogła postrzegać ją jako osobę „niezwykłą,” być może z powodu choroby lub wyglądu, co wywoływało obawę przed jej zmarłym ciałem.
Rekonstrukcja twarzy sprzed stuleci
Zadania rekonstrukcji hipotetycznego wyglądu twarzy kobiety podjął się Oscar Nilsson, szwedzki rzeźbiarz i archeolog, który specjalizuje się w hiperrealistycznym odwzorowywaniu wizerunków osób z przeszłości. Nilsson założył swoje studio w 1996 roku w Sztokholmie, a od tego czasu pracował przy wielu projektach na całym świecie, odtwarzając wygląd ludzi na podstawie materiału kostnego i danych antropologicznych. Jego prace, jak np. dama z Ampato, znane z dbałości o szczegóły i realistyczne odwzorowanie, często powstają przy użyciu zaawansowanych technologii, takich jak druk 3D i analiza DNA. Nilsson podkreśla, że każda rekonstrukcja to dla niego podróż w czasie, a każda twarz jest unikatowa i nosi swoje własne piętno historii.
Rekonstrukcja twarzy kobiety z Pnia rozpoczęła się od wykonania trójwymiarowego modelu czaszki przez dr. Łukasza Czyżewskiego z UMK. Dzięki skanom 3D i wydrukowi czaszki możliwe było dokładne odwzorowanie jej struktury kostnej. Nilsson, opierając się na modelu 3D, przystąpił do prac, doklejając do czaszki kołki o różnej długości, które symbolizowały grubość tkanki mięśniowej i skóry w anatomicznych punktach twarzy. Kolejnym etapem było nałożenie warstw mięśniowych z wykorzystaniem specjalnej gliny oraz montaż oczu. Artysta pracował z niezwykłą precyzją, odwzorowując najdrobniejsze detale, jak pory skóry, zmarszczki, a także blizny i ślady związane z ewentualnymi urazami.
Podczas procesu rekonstrukcji pojawiły się wyzwania, szczególnie dotyczące odwzorowania uszu i końcówki nosa, które są trudne do odtworzenia wyłącznie na podstawie materiału kostnego. Nilsson wyjaśniał, że pigmentacja – kolor oczu, skóry i włosów – bywa również spekulacyjna, zwłaszcza w przypadku braku pełnych wyników badań DNA. W tym projekcie jednak do stworzenia pełnego obrazu kobiety badacze wykorzystali wyniki badań genetycznych przeprowadzonych przez dr. Magnusa Lundgrena z Evolutionary Biology Centre Uppsala w Szwecji oraz badań izotopowych wykonanych przez doktorantkę Paige Lynch z University of New Mexico w Stanach Zjednoczonych.
– „Specjalistyczne analizy pozwoliły ustalić, że kobieta mogła pochodzić z północnej Europy, najprawdopodobniej ze Skandynawii” – podaje Toruńskie Stowarzyszenie Edukacyjne „Ewolucja”, które zajmuje się upowszechnianiem wyników badań. Informacja o pochodzeniu wpływała na interpretację cech takich jak odcień skóry, kolor oczu i włosów, co dodało rekonstrukcji autentyczności i realizmu.
Zmiany patologiczne na mostku
Jednym z kluczowych aspektów tej rekonstrukcji było uwzględnienie zmian patologicznych, jakie ujawniono na mostku kobiety. Dzięki badaniom tomograficznym okazało się, że cierpiała ona na naczyniaka, nowotwór zlokalizowany w trzonie mostka. Guzy te, obecne na klatce piersiowej, mogły wywoływać deformacje, które dodatkowo mogły wzbudzać niepokój wśród współczesnych jej ludzi. Ten detal został również uwzględniony w rekonstrukcji twarzy, nadając jej bardziej realistyczny wygląd, odzwierciedlający ból i trudy życia z chorobą.
Dzięki interdyscyplinarnym badaniom i pracy Oscara Nilssona powstał hiperrealistyczny wizerunek kobiety, który pozwala współczesnym ludziom praktycznie spojrzeć w oczy osobie z odległej przeszłości. Rekonstrukcja jest imponująca nie tylko ze względu na precyzję i autentyczność, ale również dlatego, że oddaje coś więcej niż fizyczne rysy – przybliża charakter i historię tej młodej kobiety.
Film dokumentalny o badaniach cmentarzyska w Pniu
Premiera wizerunku kobiety z Pnia miała miejsce 28 października 2024 roku, kiedy Oscar Nilsson upublicznił swój projekt. Tego samego dnia widzowie w Szwecji, a następnie w Wielkiej Brytanii i USA mogli zobaczyć dokument „Field of Vampires”, opowiadający historię odkrycia i rekonstrukcji. W Polsce dokument trafi na ekrany telewizyjne w 2025 roku. Dzięki tej produkcji historia kobiety z Pnia i praca Nilssona będą mogły dotrzeć do szerokiej publiczności na całym świecie, inspirując i edukując na temat znaczenia archeologii i nauki w przywracaniu ludzkiej przeszłości. Gdy rekonstrukcja trafi na wystawę muzealną w Polsce, będziemy informować o tym na stronie czasopisma „Archeologia Żywa”.
Poniżej znajdziecie zapowiedź filmu w języku angielskim udostępnioną w serwisie Facebook.
