Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939

Pojęcie „Zbrodni Pomorskiej 1939 roku” obejmuje akty eksterminacji bezpośredniej dokonane na ludności polskiej od września do grudnia 1939 r. (w niektórych miejscach do początku 1940 r.) przez oddziały Volksdeutscher Selbstschutz, przy aktywnym wsparciu Wehrmachtu i SS¹⁾CERAN T., MAZANOWSKA I., TOMKIEWICZ M. 2021, Zbrodnia Pomorska 1939 roku, „Przystanek Historia”, URL: … Więcej

WEBINAR W RAMACH CYKLU #KONTEKST NA TEMAT WYNIKÓW DRUGIEGO SEZONU BADAŃ

---

Pierwsze miesiące II wojny światowej miały szczególnie tragiczny wymiar na terenie przedwojennego województwa pomorskiego. Wiązały się one z zaplanowanymi, masowymi mordami określonych grup obywateli polskich. Na samym Pomorzu Gdańskim znanych jest obecnie ok. 400 miejsc kaźni z tego okresu. W niektórych z nich życie traciły pojedyncze jednostki. Jest jednak wiele takich, w których zamordowano setki, a nawet tysiące ludzi. Największym z nich są tzw. Lasy Piaśnickie, gdzie – jak jedynie można ogólnie szacować na chwilę obecną – wymordowano od ok. 10 do nawet 12 tysięcy ludzkich istnień. Inną lokalizacją były tereny zalesione pod Szpęgawskiem na Kociewiu, gdzie liczbę ofiar liczy się także w kilku tysiącach. W zbiorze tych ponad 400 miejsc masowych mordów są także północne obrzeża Chojnic określane jako Pola Igielskie. Już jesienią 1939 roku okoliczna ludność w związku ze zbiorowymi egzekucjami nazwała je Doliną Śmierci.

Odpolszczenie Wielkiego Pomorza odbywało się według określonych planów. Główny z nich to tzw. „akcja Inteligencja” (niem. Intelligenzaktion), w ramach której wyłapywano i zabijano szeroko rozumianą warstwę przywódczą narodu polskiego – osoby szczególnie aktywnie działające na rzecz odradzającej się II Rzeczypospolitej. W zbiorowych egzekucjach życie tracili m.in. duchowni, urzędnicy państwowi (np. nauczyciele, policjanci, kolejarze, strażnicy graniczni, politycy), kupcy, rzemieślnicy, ziemianie. Mordowano też rolników, browarników, jak i Polaków, z którymi przedstawiciele przedwojennej mniejszości niemieckiej mieli różnego rodzaju osobiste konflikty i zatargi sąsiedzkie.

Drugim celem fizycznej eliminacji ze społeczeństwa byli umysłowo chorzy – ich akcje eksterminacyjną określano kryptonimem T-4. W końcu, do tych samych miejsc kaźni doprowadzono nielicznych przedstawicieli pomorskiej społeczności żydowskiej. Na chwilę obecną szacuje się, że liczba obywateli polskich wymordowanych w pierwszych miesiącach wojny na terenie dawnego województwa pomorskiego to przynajmniej 30-35 tysięcy ludzkich istnień. Zbrodnie miały wręcz znamiona ludobójstwa. W związku z powyższym coraz liczniejsze grono badaczy postuluje od pewnego już czasu posługiwanie się jednym pojęciem („Zbrodnia pomorska 1939”), które to miałoby obejmować specyfikę i całość niemieckiej eksterminacji, która miała wyjątkowy wymiar na terenie Wielkiego Pomorza.

Każda zbrodnia pozostawia ślady. Zbiorowe mordy wiążą się z ogromną ilością zmian krajobrazowych, materialnych dowodów oraz świadków takich wydarzeń. Tak też było w przypadku działań z jesieni 1939 roku na Pomorzu Gdańskim. Próba ich odnalezienia, zmapowania oraz naukowej analizy, to zasadniczy cel interdyscyplinarnego oraz międzynarodowego projektu naukowego pt. „Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939”.

Zespół archeologów, historyków, antropologów kulturowych, antropologów fizycznych, medyków sądowych, prokuratorów gdańskiego Pionu Śledczego Instytutu Pamięci Narodowej ma w zamierzeniu ponownie spojrzeć na proces mordowania obywateli polskich w pierwszych miesiącach II wojny światowej, sposoby tuszowania ich śladów, jak i wielowymiarowe dziedzictwo zbrodni, ich rolę, znaczenie, upamiętnienie we współczesności.

Publikacje w ramach projektu

• CURRY A. 2024. Remembering an Unspeakable Crime, „Archaeology”. Nov/Dec2024, 77 (6) s. 57-64.
• KOBIAŁKA D. 2024. We Found People…”: The Discovery, Research, Experiences and Artistic Documentation of Mass Graves from 1945 in Death Valley in Chojnice, Poland. „Journal of Contemporary Archaeology” 10 (2), s. 310-327. DOI: https://doi.org/10.1558/jca.26659.
• KOBIAŁKA D. 2022. The Devil Burns Gold there – The Heritage of Nazi Germany Crimes in Death Valley, Chojnice, Poland. „International Journal of Historical Archaeology” 26m s. 359–378. DOI: https://doi.org/10.1007/s10761-021-00604-9.
• KOBIAŁKA D. 2024. Necroviolence in the archaeological evidence. Mass crimes in the Szpęgawski Forest, Poland and the materiality of Aktion 1005, „World Archaeology”, DOI: 10.1080/00438243.2024.2387670
• KOBIALKA, D., KOSTYRKO M., WALDOCH F., KOSC-RYZKO K.,RENNWANZ J., RYCHTARSKA M., NITA. D. 2021. An Archaeology of ‘Death Valley, Poland. „Antiquity” 95 (383): s. e29. https://doi.org/10.15184/aqy.2021.109

Autor wpisu: Dawid Kobiałka