Pyk, pyk z fajeczki… Badania fabryki fajek w Zborowskiem

„Lulki do kurzenia tytuniu zagraniczne białe, i z cybuchem gliniane, robią się z białey subtelney gliny, ktora w ogniu bardzo tylko subtelną niby skoreczką się powleka (…)” tymi słowy ksiądz Krzysztof Kluk w 1781 roku scharakteryzował surowiec, z którego wytwarzane były jednorodne fajki gliniane, będące wówczas w powszechnym użyciu przede wszystkim w krajach zachodniej Europy. Wyroby do palenia tytoniu były popularne również na Śląsku, gdzie głównym dystrybutorem była fabryka w Zborowskiem. Przez wiele lat jednak znaleziska cybuchów z widniejącymi na nich napisami FABRIKE IN SCHLESIEN lub SCHLESIS FABRIC pozostawały niezidentyfi­kowane.

Przypuszczano, że miejscem wy­twarzania tak zdobionych fajek była bliżej nieokreślona wytwórnia we Wrocławiu (co dodatkowo wzmacniać mógł fakt znalezisk zdobionych główek z napisami BRESLAU), ale nie zdołano wówczas w żaden sposób tego potwierdzić. Rozwiązanie przyniosły działania Edwarda Zimmermanna i Witolda Sege­tha, którzy w 1987 roku dzięki porównaniu wspomnianych fajek z tymi odnalezionymi w Zborowskiem dokonali identyfikacji miej­sca funkcjonowania śląskiej fabryki¹⁾Więcej informacji na ten temat: Edward Zimmermann – historia spotkania. Dodatkowo, przy ulicy Fabrycznej w Zborowskiem znajdował się stary, drewniany budynek z centralnie usytuowanym kominem/piecem, uznano więc, że obiekt ten prawdopodobnie jest ostatnim reliktem dawnej wytwórni fajek. Dzięki upowszechnieniu tej informacji została cofnięta decyzja o rozbiórce nieruchomości, co więcej została ona wpisana do rejestru zabytków jako fabryka fajek z 1753 roku – i tak funkcjonowała przez wiele lat.

Powstanie i funkcjonowanie manufaktury oraz handel jej wyrobami

Manufaktura fajek glinianych w Zborowskiem była jedyną tego typu wytwórnią na Śląsku. Została założona staraniem trzech udziałowców – Adreasa von Garniera, Friedricha Rapparda, Carla von Unfrieda i Samuela Fromholda Grulicha – którzy w piśmie do króla pruskiego z 5 grudnia 1752 roku zwrócili się z prośba o zgodę na utworzenie fabryko fajek. W odpowiedzi został wydany rozkaz gabinetowy z 4 stycznia 1753 roku, który stanowił przywilej dla fabryki lub był nakazem jego wydania. Zezwalał on nie tylko na utworzenie wytwórni – stanowił przede wszystkim podstawę prawną jej funkcjonowania na kolejne 60 lat. Nie zachował się niestety ani w oryginale, ani w kopii.

Odtworzenie treści przywileju jest możliwe w oparciu o dokumenty z 1771 i 1793 roku, przedłużające postanowienia z 1753 roku²⁾K. Bulla, Śląska fabryka fajek w Zborowskiem. Prawne i gospodarcze uwarunkowania funkcjonowania manufaktury oraz handlu jej wyrobami, [w:] Śląska … Więcej. Gwarantował on właścicielom manufaktury wyłączne prawo do wytwarzania zarówno długich, jak i krótkich fajek z gliny według holenderskiej sztuki – na całym pruskim Śląsku (na terenie Księstwa Górnego i Dolnego Śląska oraz hrabstwa kłodz­kiego) nikt inny nie mógł założyć podobnej wytwórni, ani wykonywać pracy fajkarza. Ponadto wyroby wyprodukowane w zborowskiej fabryce i wysyłane poza granice księstw śląskich oraz hrabstwa kłodzkiego były zwolnione z akcyzy i opłaty celnej. Zatrudnieni w zakładzie pracownicy mieli być zwolnieni z poboru do wojska i płacenia podatku od zarobku oraz uznani przez właściciela wsi Zborowskie za ludzi wolnych. Udziałowcy fabryki mieli też pełną swobodę w wyborze i zatrudnianiu rzemieślników. Bardzo duże znaczenie dla ciągłości funkcjonowania fabryki miał wydany przez króla pruskiego w 1756 roku całkowity zakaz importu „obcych”, tzn. niderlandzkich, saskich i czeskich fajek na teren Śląska. Szczególnie poszkodowani byli ponoć wytwórcy z Goudy – Jacob de Vos i Frans Verzijl – których wyroby licznie sprowadzano na Śląsk.

Dzięki wprowadzonym obostrzeniom możliwe było rozwinięcie sieci dystrybucji wyrobów ze zborowskiej fabryki. Główny skład produktów tej wytwórni znajdował się przy ulicy Kotlarskiej we Wrocławiu, pozostałe w Głogowie, Brzegu, Nysie oraz w Zborowskiem. Utrzymanie monopolu na sprzedaż fajek gwarantowało fabryce w Zborowskiem opłacalność produkcji, dlatego też pilnowano przestrzegania wprowadzonych zakazów³⁾K. Bulla, Śląska fabryka fajek w Zborowskiem. Prawne i gospodarcze uwarunkowania funkcjonowania manufaktury oraz handlu jej wyrobami, [w:] Śląska … Więcej. Roczna produkcja mieściła się – według różnych źródeł – w zakresie od około 600 000 do 1 000 000 sztuk, przy czym należy pamiętać, że była to praca wykonywana przez wyspecjalizowanych rzemieślników, którzy używali jedynie prostych narzędzi.

Źródła pisane odnotowują, że początkowo oferowano do sprzedaży fajki o czterech długościach: 21-calowe (pierwszej długości, zwane też zwykłej długości – ordinaire lange), 24-calowe (drugiej długości, zwane królewskimi – Königs Pfeiffen), 27-calowe (trzeciej długości, zwane cesarskimi – Kayser-Pfeiffen lub Cabal / Kabal) i całkiem krótkie (zwane żołnierskimi – Soldaten-Pfeiffen). Z czasem do asortymentu wprowadzono też wyroby 32-calowe (czwartej długości). Największym uznaniem cieszyły się fajki 27-calowe, które w 1768 roku w składzie w Zborowskiem można było nabyć w cenie 13 talarów za 1000 sztuk, z kolei zakupując taką samą ilość towaru we wrocławskim składzie płaciło się o jednego talara więcej (wpływ na to miały koszty materiału do wykonania skrzyń i transportu oraz wynagrodzenie dla pakowacza).

Fajki wytwarzane w zborowskiej wytwórni charakteryzował niepowtarzalny system znakowania. Na cybuchu odciskano dookolne pasy zdobień geometryczno-roślinnych, którym towarzyszyły napisy FABRIKE IN SCHLESIEN lub SCHLESIS FABRIC wskazujące na miejsce produkcji. Z kolei na spodzie i/lub boku noska (elemencie główki w kształcie walcowatej wypustki) odciskano sygnatury literowo-cyfrowe i/lub geometryczno-figuralne. Główki fajek mogły być gładkie – bez zdobień – lub dekorowane reliefowo przykładowo orłami pruskim czy śląskim, zdobione monogramem FR (Fridericus Rex) lub mające kształt ludzkiej głowy w nakryciu⁴⁾Materiał ruchomy został poddany dokładnemu opracowaniu – zob. B. Papaj, Analiza materiału ruchomego pozyskanego w trakcie badań … Więcej. O dużej popularności zborowskich wyrobów na Śląsku mogą świadczyć liczne znaleziska tych przedmiotów, odkrywane podczas badań archeologicznych.

W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku coraz liczniej powstawały wytwórnie specjalizujące się w produkcji cygar, które to wyroby odebrały palmę pierwszeństwa popularnym do tamtej pory fajkom. Upowszechnienie się tej formy palenia tytoniu oraz wygaśnięcie przywileju dla właścicieli zborowskiej manufaktury (w 1813 roku) spowodowały, że w 1818 roku śląska fabryka fajek glinianych przestała funkcjonować⁵⁾K. Bulla, Śląska fabryka fajek w Zborowskiem. Prawne i gospodarcze uwarunkowania funkcjonowania manufaktury oraz handlu jej wyrobami, [w:] Śląska … Więcej.

Projekt Śląska fabryka fajek glinianych w Zborowskiem

Zainteresowanie pracowników Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” tematem śląskiej wytwórni fajek glinianych na dobre rozpoczęło się w 2012 roku. Miało to związek z planowaną translokacją zabytkowego drewnianego budynku, zlokalizowanego przy ulicy Fabrycznej w Zborowskiem (uznawanego za ostatni relikt powstałej w 1753 roku fabryki fajek), na teren ekspozycji plenerowej chorzowskiego muzeum na wolnym powietrzu⁶⁾Więcej na temat działań podjętych w związku z translokacją obiektu w: P. Nocuń, Drewniany dom ze Zborowskiego – przyczynek do dyskusji nad … Więcej.

Przed rozpoczęciem wspomnianych działań uruchomiono interdyscyplinarny projekt naukowo-badawczy, którego najważniejszymi zadaniami były skrupulatne przebadanie zabytkowego obiektu w Zborowskiem (weryfikacja jego fabrycznej przeszłości i rozpoznanie ewentualnych reliktów kompleksu dawnej wytwórni) oraz jak najdokładniejsze odtworzenie historii manufaktury. Podjęto się w tym celu kwerend bibliotecznych i archiwalnych oraz nawiązano współpracę z zagranicznymi badaczami i instytucjami specjalizującymi się w tematyce fajczarstwa europejskiego, a także zrealizowano wyjazdy studyjne do niderlandzkich ośrodków muzealnych.

Ważne dla rozpoznania historii fabryki fajek były przeprowadzone badania archeologiczne (dwa sezony w 2013 i 2014 roku)⁷⁾Więcej na temat przeprowadzonych badań archeologicznych w: B. Papaj, Badania archeologiczne przeprowadzone w 2013 i 2014 roku w miejscu … Więcej. Prace w 2013 roku pozwoliły na przebadanie zarówno metodami wykopaliskowymi, jak i przy udziale badań pomocniczych zabytkowego obiektu (uznawanego za pozostałość fabryki fajek) i jego najbliższego otoczenia.

• 

• 

Wyniki tych badań postawiły pod znakiem zapytania dotychczasowe hipotezy, że opisywany budynek jest związany z funkcjonowaniem wytwórni fajek (m.in. brak charakterystycznych konstrukcji pieca do wypału, wystąpienie reliktów fundamentu wcześniejszego obiektu). Duże znaczenie dla dokładnego ustalenia chronologii zabytkowej nieruchomości miała analiza dendrochronologiczna, która jednoznacznie wskazała, że sam obiekt nie był przebudowywany, a drewno wykorzystane do jego wzniesienia pochodziło z jednej ścinki datowanej na 1838/1839 rok. Przeprowadzone badania potwierdziły, że w Zborowskiem funkcjonowała fabryka fajek glinianych, jednak drewniany budynek nie może być z nią utożsamiany, gdyż powstał już po zamknięciu wytwórni.

Drugi sezon prac w 2014 roku ukierunkowany był na odnalezienie reliktów związanych z okresem istnienia manufaktury. Podczas badań odsłonięto pozostałości prawdopodobnie związane z fabryką fajek (m.in. fundamenty budynków, ceglane gruzowiska), jednak stan zachowania nie pozwolił na jednoznaczną interpretację ich funkcji. Dzięki pracom wykopaliskowym uzyskano pewne wyobrażenie wyglądu kompleksu wytwórni, które poparto źródłami kartograficznymi.

Mimo iż już w trakcie pierwszego sezonu badań archeologicznych ustalono, że zabytkowy budynek nie jest reliktem związanym bezpośrednio z manufakturą fajek, to zadecydowano – dostrzegając wyjątkową historię obiektu i możliwość wzbogacenia ekspozycji plenerowej o ten nietypowy budynek – o wykonaniu jego kopii na terenie muzeum. W trakcie obu sezonów prac pozyskano również ponad 66 tysięcy zabytków ruchomych, z czego ponad 80% stanowiły fragmenty glinianych fajek, które zostały poddane dokładnemu opracowaniu.

Monografia Śląska fabryka fajek glinianych w Zborowskiem. Wyniki badań, studia, konteksty

W 2020 roku, dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, wydano monografię zbiorową pt. Śląska fabryka fajek glinianych w Zborowskiem. Wyniki badań, studia, konteksty podsumowującą wyniki badań zrealizowanych przy fabryce fajek w Zborowskiem. Wydawnictwo jest jedynym tak szczegółowo traktującym o wytwórni fajek w Zborowskiem oraz oma­wiającym szeroki kontekst jej funkcjonowa­nia jako najważniejszej tego typu manufak­tury na Śląsku. Może być cennym źródłem poznawczym dla środowiska na­ukowego, a dzięki interdyscypli­narnemu charakterowi może stać się także interesującą lekturą dla czytelników zainteresowanych historią regionu.

Książka podzielona została na dwie zasadnicze części. W pierwszej poruszone zostały zagadnienia związane z szerokim kontekstem funkcjonowania wytwórni europejskich. Zaprezentowany został między innymi aktualny stan wiedzy dotyczącej zagadnień historii i archeologii palenia tytoniu w okresie nowożytnym – modeli wschodnioeuropejskiego oraz zachodnioeuropejskiego. Opisane zostały ponadto początki fajczarstwa europejskiego i najważniejsze niderlandzkie ośrodki produkcji oraz dystrybucja XVII- i XVIII-wiecznych fajek jednorodnych pochodzących z Anglii, Niderlandów i krajów niemieckich na tereny obecnej Polski. W jednym z tekstów podjęto również próbę syntezy dotychczasowych informacji na temat manufaktur fajkarskich działających od 1753 roku w Rościnie i od 1765 roku w Weissenspring z uwzględnieniem opublikowanych danych na temat ich wytwórczości.

Druga część wydawnictwa poświęcona została w całości manufakturze w Zborowskiem. Zawarto w niej treści związane z historią samej miejscowości i fabryki fajek oraz bardziej szczegółowe na temat regulacji prawnych, jakim podlegała wytwórnia, handlu jej wyrobami, a także zatrudnionych w niej pracowników i ich rodzin. Ponadto w kolejnych rozdziałach scharakteryzowano badania archeologiczne przeprowadzone w 2013 i 2014 roku w miejscu funkcjonowania manufaktury oraz podkreślono istotne znaczenie jak najszerszych interdyscyplinarnych badań i ich właściwej interpretacji przed translokacją obiektu do muzeum na wolnym powietrzu (jako przykład podając działania zrealizowane przez Muzeum przy zabytkowym budynku ze Zborowskiego). Publikację zamyka obszerny rozdział poświęcony analizie materiału ruchomego pozyskanego w trakcie badań archeologicznych przeprowadzonych w Zborowskiem.

---