Pszczoły i ich znaczenie dla ludzi w historii

Pszczoły należą do zwierząt, które zwykliśmy określać żywymi skamielinami – zamieszkiwały Ziemię już w czasach dinozaurów. Niestety, wiele wskazuje, że ery ludzi nie uda im się przetrwać. Tym bardziej warto zaznajomić się z historią współżycia pszczół i ludzi.

Wiek pszczół, jako grupy systematycznej, tak naprawdę trudno jednoznacznie określić. Nie ma też jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, co było pierwsze: pszczoły, czy rośliny kwiatowe. Niewątpliwie cennym materiałem, który jest pomocny w dojściu do odpowiedzi na te zagadnienia, są inkluzje, czyli owady utrwalone w bursztynie.

Za najstarszy uważa się bursztyn libański, którego pochodzenie określa się na okres wczesnej kredy, czyli ok. 135 mln lat temu oraz z właściwego okresu kredowego, tj. ok. 120 mln lat. Z kolei bursztyn bałtycki oceniany jest na ok. 40-60 mln lat. Największe złoża bursztynu znajdują się w Europie: w Polsce, Niemczech i innych krajach bałtyckich oraz na Sycylii i w Rumunii.

Jak stare są pszczoły?

Najstarszą zachowaną w bursztynie pszczołą jest znaleziona w New Jersey w USA robotnica trygony (Trigona), której wiek oceniono na ok. 80 mln lat, czyli na późny okres kredowy. W 1988 r. Michener i Grimaldi określili ją mianem Trigona prisca i zaliczyli do pszczół bezżądłych (Meliponinae). Kilka gatunków pszczół uznanych za społeczne, należących do wymarłego rodzaju Electrapis, znaleziono w bursztynie bałtyckim. Pszczoły te były już wyposażone w aparat do zbierania pyłku kwiatowego, co może świadczyć, że pochodzenie ich grupy systematycznej jest znacznie wcześniejsze.

Odłamki bursztynu z tymi pszczołami, jako eksponaty znajdują się w kilku muzeach europejskich (w Gdańsku, Warszawie, Hamburgu, Kaliningradzie, Londynie i Paryżu) oraz w USA. Najwcześniejsze znaleziska pszczół w bursztynie europejskim, które przypisano rodzajowi Apis pochodzą z wczesnego oligocenu, czyli sprzed ok. 35 mln lat¹⁾CRANE E.E. 2013. The World History of Beekeeping and Honey Hunting, XXII+682 pp.. Są to najwcześniejsze formy pszczoły miodnej określone jako Apis henshawi Cockerell i Apis vetusta Engel, morfologicznie w dużym stopniu przypominają współczesne robotnice Apis mellifera L.²⁾KOTTHOFF U., WAPPLER T., ENGEL M.S. 10AD. Miocene honey bees from the Randeck Maar of southwestern Germany (Hymenoptera, Apidae), „ZooKeys”, 96 , … Więcej. Z kolei wiek znalezisk Apis mellifera L. zalanych w bursztynie ocenia się na 1,5 do 2 mln lat.

Od kiedy ludzie hodują pszczoły?

W okresie, gdy pojawił się na Ziemi współczesny człowiek, zróżnicowanie podgatunkowe pszczół miodnych już było ugruntowane. Tak więc, wczesne grupy Homo sapiens sapiens w Europie, Afryce i Azji, od początku swojego istnienia musiały mieć kontakt z pszczołami i ich produktami, zwłaszcza miodem. Nie ma jednoznacznych dowodów na to, kiedy człowiek pierwotny zaczął „polować na pszczoły” w celu penetrowania ich gniazd w poszukiwaniu miodu. Niektórzy autorzy³⁾DAMS L. R. 1978. Bees and Honey-Hunting Scenes in the Mesolithic Rock Art of Eastern Spain, „Bee World”, 59 (2), s. 45–53, … Więcej twierdzą, że było to co najmniej 6 000 lat p.n.e.

W 1919 r. w grocie w Walencji (Arene) w Hiszpanii, odkryto interesujące malowidło naskalne. Przedstawiało ono moment wybierania przez pierwotnego człowieka miodu z pszczelego gniazda usytuowanego w dziupli w drzewie. Okres wykonania tego malowidła ocenia się na 10 000-12 000 lat p.n.e. Jest to powód dla, którego wielu autorów⁴⁾PRABUCKI J., BANASZAK J. i in. 1998. Pszczelnictwo : praca zbiorowa, Szczecin, s. 195-222, 227-240, 335-336, 344-352, 674-678 uważa, że właśnie w tym czasie człowiek zainteresował się miodem pszczelim. Uważa się, że jest to pierwszy ślad „pisany”, trwały, który świadczy o zainteresowaniu się człowieka pszczołami i jego zapasami miodu.

Od szkodnictwa ku hodowli

W trakcie wybierania miodu gniazda tych owadów były niszczone i w zasadzie był to jedyny kontakt człowieka z tymi pszczołami. Taki, rabunkowy sposób pozyskiwania miodu praktykowany był przez kilka tysięcy lat. Przyczyniło się to do znacznego spadku liczby rodzin pszczelich w okolicach zamieszkiwanych przez ludzi. To skłoniło amatorów miodu do zmiany postępowania z pszczołami. Miód zaczęto zbierać w taki sposób, aby nie niszczyć całkowicie gniazd oraz rodzin pszczelich. Po to by owady mogły wielokrotnie odbudowywać te same gniazda.

W ten sposób w rejonach zalesionych narodziło się bartnictwo. Oznaczało to pielęgnowanie i wykorzystywanie dziko żyjących w dziuplach, rodzin pszczelich. Z czasem bartnicy, aby zwiększyć stan posiadania drzew bartnych, sami wykonywali barcie (tzw. dzianie barci), drążąc je w pniach rosnących drzew. Źródła archeologiczne dowodzą, że na ziemiach polskich bartnictwo znane już było ponad 2000 lat temu⁵⁾PRABUCKI J., BANASZAK J. i in. 1998. Pszczelnictwo : praca zbiorowa, Szczecin, s. 195-222, 227-240, 335-336, 344-352, 674-678.

Pierwsza wzmianka pisana o użytkowaniu pszczół w Polsce pochodzi z X wieku. Zapisał ją w swojej relacji z podróży do krajów słowiańskich arabski podróżnik Ibrahim Ibn Jakub, który określił Polskę jako kraj „mlekiem i miodem płynący”

Na obszarach, gdzie lasów było mało, narodziło się z kolei pszczelarstwo. Oznaczało to pielęgnowanie i wykorzystywanie pszczół utrzymywanych w specjalnie do tego celu wykonywanych pojemnikach (ulach). Pszczelarstwo dynamicznie rozwijało się w basenie Morza Śródziemnego dzięki Kreteńczykom. Znali oni dobroczynne właściwości miodu, propolisu i wosku pszczelego (ok. 2000 lat p.n.e.). Ich wiedza posłużyła do rozwoju pszczelarstwa w Grecji i Rzymie⁶⁾WILDE J., PRABUCKI J., CHMIELEWSKI W. 2008. Hodowla pszczół, Poznań. Szacuje się, że w starożytnym Egipcie i Grecji pszczelarstwo było praktykowane jeszcze wcześniej, bo już 2500 (a nawet 3000) lat p.n.e.⁷⁾CRANE E., GRAHAM A.J. 1985. Bee Hives of the Ancient World. 1, „Bee World”, 66 (1), s. 23–41, 148–170, … Więcej.

Pszczelarstwo w starożytności

We wczesnym etapie rozwoju pszczelarstwa pszczoły utrzymywane były w „ulach” cylindrycznych (w postaci walca lub doniczki). Wykonane były z gliny lub kamienia, albo wyplatane z wikliny lub słomy. Wykorzystywane też były ule robione z gliny w kształcie doniczki odwróconej dnem do góry, a także kosza wyplecionego z warkoczy słomianych (kószki). Popularne były także ule zrobione z wydrążonej kłody drewnianej, ustawiane pionowo lub poziomo. Jeżeli ule były w kształcie walców, to pasieki tworzono w postaci stosów.

Starożytni Grecy prowadzili liczne obserwacje rodzin pszczelich, dzięki czemu dogłębnie poznali biologię rodziny pszczelej, co pozwoliło im na otoczenie lepszą opieką swoich pszczół. Zaczęli także dbać o zapewnienie pszczołom właściwych pożytków i wiedzieli, że jeżeli na danym obszarze jest za dużo pszczół, to znacznie spada produkcja miodu.  Wiedzę pszczelarską wypracowaną przez Greków przejęli Rzymianie, którzy prężnie rozwijali pszczelarstwo do V w. n.e.⁸⁾WILDE J., PRABUCKI J., CHMIELEWSKI W. 2008. Hodowla pszczół, Poznań.

Historia pszczelarstwa na Półwyspie Arabskim również sięga ok. 2000 lat p.n.e. Starożytni pisarze często wspominali o bogactwie pasiek w tym regionie. Blinos (79 r. n.e.) zauważył, że „zasoby Arabii przewyższają cały świat, ponieważ jej ziemie były bogate w lasy, kopalnie złota, nawadniane pola oraz produkowano w niej dużo miodu i wosku”. Podobnie Strabon (64 r. p.n.e. – 24 r. n.e.) uważał miód za jeden z najważniejszych produktów Arabii.

​​Arabowie na Półwyspie Arabskim posiedli znaczną wiedzę z biologii pszczoły miodnej i z zakresu gospodarki pasiecznej. Rozpoznali indywidualne kasty w rodzinie pszczelej, wyodrębniali matkę pszczelą, którą nazywali „księciem” oraz trutnie, czyli „największe i najciemniejsze, które pozostają w gnieździe, jedzą miód, ale go nie produkują”. Ponadto sporządzili szczegółowe opisy zachowań rodziny pszczelej i różnych stadiów rozwojowych pszczół takich, jak jaja i larwy. Ponadto rozpoznali rośliny pożytkowe i wiedzieli, że od nich zależy produkcja miodu. Znając zachowania pszczół, pasieki trzymali w odosobnionych miejscach z dala od ludzi⁹⁾MURTAḌÁ AL-ZABĪDĪ M. ibn M., FĪRŪZĀBĀDĪ M. ibn Y. 1888-1889. شرح القاموس المسمى تاج العروس. (Sharḥ al-qāmūs … Więcej.

Najstarsze pasieki w południowo-zachodniej Arabii Saudyjskiej znajdujące się w Taif funkcjonują od ponad 500 lat. Ule wykonane z kłód cylindrycznych trzymane były w wydrążonych komorach w ścianie skalnej, aby uchronić je przed możliwymi atakami ze strony rywalizujących plemion¹⁰⁾JONES H.L. 1930. Strabo Geography [Volume VII]: Books 15–16. Heinemann, London..

Rewolucja w pszczelarstwie

Ocenia się, że od XIV w. obok bartnictwa zaczęło rozwijać się pasiecznictwo, a okresem jego gwałtownego rozwoju był przełom XVI i XVII wieku¹¹⁾WILDE J., PRABUCKI J., CHMIELEWSKI W. 2008. Hodowla pszczół, Poznań.

Nowoczesna era pszczelarstwa została zapoczątkowana ponad 150 lat temu, gdy w 1851 r. Langstroth skonstruował (a rok później opatentował) nowoczesny ul, który zrewolucjonizował gospodarkę pasieczną¹²⁾LANGSTROTH L.L. 1853. Langstroth on the hive and the honey-bee : a bee keeper’s manual, XVI+384 pp. Langstroth opierając się na odkryciach Jana Dzierżona, które znał z tłumaczenia jego pracy „Theorie und Praxis, …” z 1848 r. zbudował otwierany od góry ul ramowy, z zachowaniem właściwych odstępów między plastrami. To znacznie ułatwiło przeglądy gniazd pszczelich, wpłynęło na wzrost produkcji miodu oraz ułatwiło miodobranie. Jan Dzierżon, działający w XIX w. na Opolszczyźnie, był twórcą snozowego ula szafkowego, który zrewolucjonizował ówczesne pszczelarstwo.

Snozy były to drewniane listewki o szerokości 2,5 cm wkładane w górnej części ula, od których pszczoły zaczynały budowę plastrów. Dzięki ich zastosowaniu gniazdo pszczele stało się rozbieralne, to znaczy, że w czasie przeglądów można było wyjąć plaster i na powrót włożyć go do ula, co było niemożliwe, gdy pszczoły przytwierdzały plastry do sklepienia ula (powałki), a wyjęcie plastra łączyło się z jego wycięciem. Dzierżon także udowodnił i opisał zjawisko partenogenezy u pszczół, czyli, że trutnie rozwijają się z jaj nie zapłodnionych. W XIX w. zaczęto też unowocześniać sprzęt pszczelarski, np. wprowadzono wirówkę do miodu (miodarkę), dzięki której plastry po odbiorze miodu mogły wrócić do ula¹³⁾WILDE J., PRABUCKI J., CHMIELEWSKI W. 2008. Hodowla pszczół, Poznań.

Następnym milowym krokiem w rozwoju pszczelarstwa było opracowanie metod hodowli matek pszczelich, a zwłaszcza sztucznego unasieniania matek pszczelich¹⁴⁾LAIDLAW JR. H.H. 1944. Artificial insemination of the queen bee (Apis mellifera L.): Morphological basis and results, „Journal of Morphology”, 74 … Więcej. To umożliwiło wyhodowanie nowych ras pszczół oraz nowych linii hodowlanych w obrębie ras, dostosowanych do wymogów warunków pogodowo-pożytkowych różnych środowisk i wpłynęło na znaczne podniesienie wydajności miodnej pasiek¹⁵⁾KULINČEVIĆ J.M., ROTHENBUHLER W.C. 1975. Selection for resistance and susceptibility to hairless-black syndrome in the  honeybee, „Journal … Więcej.

Znaczenie pszczół dla człowieka

Obecnie pszczoła miodna zasiedla wszystkie ekosystemy występujące na świecie, oprócz biegunów i rejonów podbiegunowych, gdzie nie występują rośliny nektaro- i pyłkodajne. Szacuje się, że na świecie w pasiekach utrzymywanych jest ok. 100 mln rodzin pszczelich, a drugie tyle żyje w stanie dzikim. We współczesnej gospodarce człowieka pszczoła miodna, to przede wszystkim zapylacz roślin uprawnych, przyczyniający się do plonowania lub znacznego wzrostu plonowania uprawianych roślin owadopylnych. Ocenia się, że działalność zapylająca pszczoły miodnej przynosi roczny dochód rzędu 250 mld euro.

---