Tajemnice początków Polski – cykl filmów o czasach Mieszka I i Bolesława Chrobrego

Jak powstała Polska? Kiedy zaistniała na mapie Europy? Kim byli jej twórcy? Czy historia Polski, której uczymy się w szkole jest już nieaktualna? Seria „Tajemnice początków Polski” odpowiada na wiele więcej podobnych pytań.

Wiedza o początkach naszego państwa, jaką wynosimy ze szkoły, wydaje się oczywista i niepodważalna. Z podręczników szkolnych wiemy, że to Polanie, których matecznikiem była Wielkopolska, zjednoczyli plemiona żyjące nad Odrą i Wisłą i stworzyli nasze państwo. Polanom zawdzięczamy też nazwę naszego kraju. Polska pojawiła się na arenie dziejów pod rządami rodu Piastów, który wywodził się z Gniezna. Pierwszym historycznym władcą Polski był Mieszko I. I to właśnie ten pogański książę poślubił czeską księżniczkę Dobrawę, a następnie ochrzcił się w 966 r. Z tą datą łączymy chrzest Polski.

Tymczasem badacze kwestionują wiele z tych utartych poglądów! Co jest zatem prawdą?

Historia nie jest raz na zawsze zapisaną księgą, ale odzwierciedleniem stanu naszej aktualnej wiedzy o przeszłości. Choć źródeł pisanych z X–XI w. już nie przybywa, archeolodzy wciąż odkrywają w ziemi materialne ślady naszych przodków. Dzięki rozwojowi nauki, z zabytków tych wyczytać można coraz więcej informacji o czasach, w których rodziło się nasze państwo

„Tajemnice początków Polski” to seria 5 dokumentów przybliżających widzom za pomocą najnowszych technik filmowych magię zamierzchłych czasów i miejsc. We współpracy z naukowcami reprezentującymi różne dyscypliny, instytucje i poglądy naukowe, a także wieloma grupami rekonstrukcyjnymi powstała produkcja, którą widz chce obejrzeć do końca.

Poszczególne z odcinków skupiają się na różnych zagadnieniach.

Ukryte gniazdo dynastii

Kim był Mieszko I? Skąd pochodził jego ród? Do niedawna panowało przekonanie, że zalążkiem dynastii piastowskiej było Gniezno (według Galla Anonima nazwę tę „w słowiańskim tłumaczy się jako gniazdo”), a państwo polskie uformowało się poprzez ewolucyjny rozwój wspólnot plemiennych, które zjednoczyły się pod wodzą Polan. Jednak z przeprowadzonych w ostatnich latach badań pozostałości wczesnośredniowiecznych grodów Wielkopolski wyłania się zupełnie inny obraz początków naszego państwa.

Oto w drugiej ćwierci X w. na scenę zmagań o władztwo nad lokalnymi plemionami gwałtownie wkracza ród Piastów, który w ciągu kolejnych 50 lat przeistacza jedno z wielu państewek plemiennych w możne księstwo, rywalizujące z władcami Czech i margrabiami Cesarstwa. Można by powiedzieć, że w tym okresie nad Wartą wyskakują niczym diabeł z pudełka majętni, uzdolnieni dyplomatycznie i biegli w rzemiośle wojennym książęta, ku zaskoczeniu ościennych władców, napierający bez pardonu na ich terytoria.

Skąd pochodzili założyciele piastowskiego państwa? Z Gniezna, z Giecza czy z Kalisza? A może ze Skandynawii albo Wielkiej Morawy? Czy zagadka ta może zostać kiedyś rozwiązana? Z filmu dowiadujemy się, że tak!

Wyspa władców

Tajemnicza wyspa na jeziorze Lednica w Wielkopolsce od dawna fascynowała badaczy. Przyciągały ich tutaj pozostałości kamiennego pałacu z kaplicą-baptysterium, stanowiącego centralny obiekt grodu z potężnym wałem obronnym, jeszcze dziś sięgającym gdzieniegdzie na wysokość 10 m.

Wewnątrz grodu archeolodzy odsłonili także fundamenty jednonawowego kościoła z miejscami pochówku członków elity, a obok niego znaleźli wyjątkowo cenne przedmioty sakralne. Na podgrodziu natomiast odkryte zostały ślady zabudowy drewnianej i zebrano ogromną liczbę zabytków ruchomych świadczących o rozkwicie rzemiosła i handlu. Wyspa była połączona z lądem dwoma mostami, z których jeden miał niemal pół kilometra długości!

Jak wykazały badania, mosty te zbudowano zimą 963 r., a zatem z dużym prawdopodobieństwem można domniemywać, że powstały z rozkazu Mieszka I. Z kolei z głębin jeziora wydobyto liczne elementy uzbrojenia (m.in. miecze, topory, groty włóczni i oszczepów, hełmy, a nawet kolczugę), składające się obecnie na największy w Polsce zbiór broni wczesnośredniowiecznej.

W oparciu o najnowsze badania naukowe twórcy filmu rekonstruują fascynujące dzieje Ostrowa Lednickiego – jednego z naczelnych grodów wczesnopiastowskiego państwa.

Miasto zatopionych bogów

Od stuleci wyobraźnię poszukiwaczy skarbów rozpalały opowieści o Winecie – bogatym mieście pochłoniętym przez morze, które przez potomnych umiejscawiane było u ujścia Odry. Systematyczne badania prowadzone przez archeologów w XX w. z dużym prawdopodobieństwem wskazały na dzisiejszy Wolin jako miejsce lokalizacji legendarnego portu. Pozostałości potężnych fortyfikacji i nabrzeży portowych, a także tysiące wydobytych zabytków ruchomych, w tym olbrzymie ilości srebrnych monet i biżuterii, zdają się potwierdzać, że w IX–X w. właśnie tam znajdował się największy słowiański port nad Bałtykiem.

Twórcy filmu odtwarzają na naszych oczach obraz kwitnącego ponad tysiąc lat temu ośrodka handlowego, jak zawsze posiłkując się przy swoich rekonstrukcjach wiarygodnymi wynikami badań i okraszając je komentarzem ekspertów. Ukazują toczącą się w tle rywalizację pomiędzy Mieszkiem I i Bolesławem Chrobrym a władcami skandynawskimi o to newralgiczne ówcześnie nad Morzem Bałtyckim skrzyżowanie szlaków handlowych prowadzących nie tylko na północ i południe Europy, ale także do Azji.

W tym „najpiękniejszym porcie owych stron” – jak pisał o Wolinie arabski kronikarz – prym w handlu wiedli wikingowie, których opiewana w skandynawskich sagach twierdza Jomsborg leżała gdzieś nieopodal Wolina. Jednak to Wolinianie byli niezmiennie gospodarzami tej wielokulturowej kupieckiej republiki.

Film jest zdumiewającym obrazem Wolina sprzed tysiąca lat, świadectwem dawnej potęgi i sławy tej, niepozornej dziś miejscowości.

Droga do królestwa

„Droga do królestwa” ukazuje dokonany przez Mieszka I podbój ziem, które stały się fundamentem Polski. Punktem wyjścia do zobrazowania ekspansji Mieszka I są niezwykle interesujące rozważania na temat potencjału i aktywności plemion zamieszkujących tereny między Odrą a Wisłą w początkach X w. W świetle badań naukowych okazuje się, że to nie Polanie, zresztą – co zaskakujące – nawet nieodnotowani w ówczesnym piśmiennictwie, lecz domniemane plemię Wiślan, skupione wokół swego naczelnego grodu w Krakowie, byłoby w stanie zdominować rywali na tym obszarze. Jednak ostatecznie to wcale nie oni, ale tajemniczy ród Piastów z terenów dzisiejszej Wielkopolski rozpoczął triumfalny podbój, którego ukoronowaniem było zdobycie Krakowa.

Czy podtrzymywane od lat przekonanie o wielkości terytorium opanowanego przez piastowskiego księcia odpowiada faktom? Znaną z podręczników szkolnych mapę jego państwa wydedukowano z niejasnego opisu granic zawartego w dokumencie zwanym „Dagome iudex”. Mapa ta, wskazująca obszar przypominający w zarysach terytorium dzisiejszej Polski, może jednak budzić wiele zastrzeżeń.

Twórcy filmu podążają szlakiem badań archeologicznych, które – poprzez odkrycia pozostałości piastowskich grodów – weryfikują granice władztwa Mieszka I. Wszystko po to, by uzyskać odpowiedź na pytanie jak powstała Polska?

Krzyż i korona

Przyjęło się w naszej historiografii, że w 966 r. miał miejsce chrzest Polski. Czy jednak rzeczywiście, skoro państwo o takiej nazwie jeszcze nie istniało? Bez kontrowersji można tylko orzec, że dokonał się on wówczas w sensie symbolicznym. Z całą pewnością natomiast w latach sześćdziesiątych X w. chrzest przyjął pierwszy historyczny władca z dynastii Piastów – Mieszko I. Choć tak naprawdę wciąż nie wiemy dokładnie, kiedy i gdzie się to odbyło. Nie wiemy też, dlaczego.

Film „Krzyż i korona” ukazuje najnowsze – często sprzeczne ze sobą – hipotezy dotyczące chrystianizacji wczesnopiastowskiego państwa, wysnuwane przez naukowców na podstawie nielicznych zachowanych zapisków i najnowszych odkryć archeologicznych. Próbuje odpowiedzieć na szereg pojawiających się pytań, m.in.: Kiedy Mieszko I mógł przyjąć chrzest? Czy doszło do tego w latach 965–968? Gdzie miało miejsce to przełomowe wydarzenie – w Poznaniu, na Ostrowie Lednickim, a może na obcej ziemi? Czym kierował się pogański książę, podejmując decyzję o zerwaniu z wierzeniami przodków – sojuszem z Czechami przeciwko Wieletom, pragnieniem zbliżenia do cesarstwa Ottonów i wejścia do rodziny państw chrześcijańskich? A może doznał cudownego nawrócenia? Dokument zarysowuje również proces rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa na opanowanym przez Mieszka I terytorium.

Jak się okazuje, w okresie władztwa pierwszego historycznego Piasta nowa wiara nie była krzewiona nazbyt stanowczo i właściwie nie wykroczyła poza grono rządzącej elity. Przyjmując ją, Mieszko I zapewne liczył przede wszystkim na zmianę dotychczasowego statusu: oto z pogańskiego barbarzyńcy awansował do rangi „przyjaciela cesarza” – jak zapisał biskup Thietmar. Szeroka akcja chrystianizacji kraju rządzonego przez Piastów nastąpiła dopiero za panowania Bolesława Chrobrego. A męczeńska śmierć biskupa Wojciecha w 997 r., pochowanie jego ciała w Gnieźnie i ogłoszenie go świętym stanowiły przesłankę do utworzenia podległej bezpośrednio Rzymowi metropolii gnieźnieńskiej, do czego walnie przyczynił się zjazd gnieźnieński w 1000 r. z udziałem cesarza Ottona III. Powstała struktura kościelna w księstwie Bolesława wzmocniła jedność jego państwa, które niebawem zaczęto nazywać Polonia. Szybko wyrosło ono na europejską potęgę, czego potwierdzeniem była koronacja Bolesława Chrobrego w 1025 r. na pierwszego króla Polski.

Ten wiekopomny akt był, jak prezentuje film, skutkiem przyjęcia chrztu przez Mieszka I.

„Tajemnice początków Polski” – zwiastun

---

---

Z otchłani pradziejów – bonus spoza cyklu

Czy Polacy rzeczywiście są dziedzicami Wielkiej Lechii? Co się działo nad Odrą i Wisłą przed Mieszkiem I ? Jakie ludy przetoczyły się przez ziemie dzisiejszej Polski w pradziejach?

Pierwszym historycznym władcą Polski był Mieszko I. A co przed państwem Mieszka? Niektórzy twierdzą, że były inne organizmy polityczne na przykład Wielka Lechia. Autorzy filmu, szukając odpowiedzi na tę zagadkę, podążają śladami archeologów i na podstawie ich odkryć starają się najpierw odpowiedzieć na pytanie: jakie ludy mieszkały na terenie Polski, zanim powstało państwo Piastów? Trafiają na ślady Celtów, Scytów, Gotów, Słowian i innych ludów. Z tej mozaiki wyłania się zdumiewające i bogate w nieoczekiwane zwroty akcji życie ludzi, którzy przed tysiącami lat mieszkali nad Wisłą i Odrą. 

Na film składają się inscenizacje z udziałem kilkuset odtwórców z Polski i z zagranicy. Są też egzotyczne zwierzęta, badania prowadzone na wykopaliskach archeologicznych i w laboratoriach oraz wypowiedzi uznanych naukowców, np. prof. Aleksandra Bursche z Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Janusza Czebreszuka z UAM w Poznaniu, prof. Andrzeja Kokowskiego z UMCS w Lublinie i prof. Marka Figlerowicza z Polskiej Akademii Nauk. Konsultantem naukowym filmu był prof. Jerzy Strzelczyk z UAM.

---

Konsultanci naukowi filmów

Naukowcy występujący w filmach

Instytucje, które udostępniły swoje zbiory i obiekty, a także udzieliły pomocy w realizacji zdjęć

Produkcja powstała przy wsparciu finansowym Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego jako koprodukcja autora i Telewizji Polskiej S.A.