Skarb z Biskupca – pierwszy skarb denarów karolińskich w Polsce!

11 listopada 2020 r. Przemysław Witkowski – prezes Biskupieckiego Stowarzyszenia Detektorystów „Gryf” zgłosił służbom konserwatorskim fakt odkrycia niezidentyfikowanej przez niego srebrnej monety. Mało kto spodziewał się wówczas, że właśnie odkryto unikatowy w skali całej Polski skarb denarów karolińskich!

Szybko okazało się, że w sąsiedztwie wspomnianej wystąpiły kolejne, analogicznie wyglądające zabytki. W efekcie członkowie stowarzyszenia zabezpieczyli dwie całe i dwa fragmenty kolejnych monet. W ten nieco banalny sposób rozpoczęła się historia niezwykłego odkrycia, pozbawiona naciąganych opowieści o samoistnie wpadającym w oczy znalazców srebrze. Dlaczego?

Ponieważ członkowie Stowarzyszenia „Gryf” na prowadzoną przez siebie działalność eksploratorską uzyskali niezbędne pozwolenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a wieloletnia edukacja wypracowała mechanizm postępowania w tak zaistniałej sytuacji. Po dokonanym zgłoszeniu, zgodnie z uzyskanymi  instrukcjami, zaprzestali dalszej eksploracji i zabezpieczyli teren.

Ustalono, że ten niewielki zbiór składa się z unikatowych w skali kraju denarów karolińskich w typie CHRISTIANA RELIGIO. Monety wybito w okresie panowania Ludwika Pobożnego (814–840). Amatorski charakter odkrycia w połączeniu z jego wysoką wartością naukową wymusił konieczność podjęcia szybkich działań. Z ramienia Muzeum w Ostródzie rozpoczęły się ratownicze badania archeologiczne, które pozwoliłyby zweryfikować doniesienia odkrywców oraz zabezpieczyć pozostające w terenie elementy depozytu. Ratownicze, ponieważ paradoksalnie największe obawy zarówno badaczy jak i znalazców budził fakt, że na lokalizację skarbu mogą natrafić inne osoby, niekoniecznie uczciwie podchodzące do kwestii dziedzictwa archeologicznego.

Stanowisko położone jest na dawnej, południowo-zachodniej rubieży Prus. Przenikanie wzajemnych wpływów kulturowych uzasadnia jednak zastosowanie terminu pogranicza słowiańsko-pruskiego. Niezależnie od kategorii etnicznych, aż do podboju krzyżackiego była to strefa tylko epizodycznie związana z monarchią piastowską, poza wpływami administracji kościelnej, ziemia pogan.

Badania terenowe, z licznymi i niekiedy dłuższymi przerwami trwały do końca marca 2021 r. Był to skutek nietypowo jak na ostatnie lata śnieżnej i długiej zimy. „Nietypowo” nawet jak na warunki Polski północno-wschodniej. Wynikiem podjętych prac jest liczący 118 pozycji inwentarzowych skarb denarów karolińskich: 117 spośród nich to denary Ludwika Pobożnego, w jednym przypadku jest to moneta wybita w okresie panowania Karola Łysego (840–877). Nie licząc najmłodszego egzemplarza, wszystkie monety na awersie zawierają wizerunek krzyż z napisem otokowym: ┼HLVDOVVICVS IMP. Na rewersie przedstawiono kapliczkę z krzyżem i czterema kolumnami, w otoku napis: XPISTIANA RELIGIO.  Atrakcyjność przekazu ideologicznego i wysoka jakość kruszcowa denarów, spowodowały że schemat monety z krzyżem i kapliczką na kolejne stulecia ukształtował mennictwo zachodnioeuropejskie. CHRISTIANA RELIGIO doczekał się również kolejnych naśladownictw.

• 

• 

Wyjątkowość skarbu z Biskupic

Na czym polega wyjątkowość skarbu z terenu gm. Biskupiec? Już wyżej bowiem wspomniano o jego unikatowym charakterze. Wynika to z faktu niewielkiej ilości odkrywanych w Polsce monet zachodnioeuropejskich, które datowane są na tak wczesny etap napływu srebra do strefy nadbałtyckiej. Największy ich zespół stanowił dotychczas zbiór kilkunastu sztuk odkrytych na terenie osady w Janowie Pomorskim – legendarnym Truso. W jego skład wchodzą: moneta fryzyjska z VII w., emisje duńskie i anglosaskie z VIII i IX w. oraz trzy monety karolińskie. Najmłodszy spośród monet karolińskich jest denar Lothara datowany na lata 840-855; dwie pozostałe to denary Ludwika Pobożnego w typie CHRISTIANA RELIGIO, analogiczne do odkrytych w omawianym skarbie.

Kolejna istotna cecha to jednorodna struktura skarbu. Warto jednak podkreślić wyraźne zróżnicowanie typologiczne stempli, co daje nadzieję na zbadanie ich korelacji i  identyfikację mennic. W kontekście całości wyróżnia się jedyny egzemplarz wybity za Karola Łysego (jako króla Franków), który aktualnie wyznacza nam terminus post quem¹⁾Termin używany w archeologii odnoszący się do datowania względnego. Przez to pojęcie rozumieć należy, że można określić … Więcej depozytu.

Następne zjawisko sprowadza się do tego czego w naszym skarbie nie odnotowano. Jest nim zupełny brak dirhemów. To istotna uwaga ponieważ teren dawnych Prus uznawany jest za strefę szczególnej koncentracji dirhemów z wczesnej, datowanej na I poł. IX w. fali napływu tych monet w rejon nadbałtycki. Co roku odnotowujemy w Polsce północno-wschodniej kolejne, głównie pojedyncze odkrycia monet orientalnych. Są to w większości emisje abbasydzkie z II poł. VIII w. – I poł. IX w. W Truso, odkryciu kilkunastu monet zachodnich towarzyszy zbiór ponad tysiąca siekańców ze wschodu. Fenomen Prus to ponadto ubóstwo, a właściwie niemalże brak emisji orientalnych z II poł. IX w. – I poł. X w., czyli z okresu kiedy kruszec arabski masowo występuje w rejonie Bałtyku. Badacze jednocześnie zwracają uwagę na długie trwanie dirhemów w Prusach. Egzemplarze bite w VIII i na pocz. IX w. odkrywamy bowiem w znacznie młodszych skarbach z II poł. XI w., oraz podobnie datowanych osiedlach.

Miejscowy kruszec orientalny występuje najczęściej w postaci srebra siekańcowego. Z kolei skarb denarów karolińskich z gm. Biskupiec to w większości zachowane w całości i w wielu przypadkach nieznacznie wytarte monety. Egzemplarze zachowane fragmentarycznie wyglądają na „ofiarę” procesów postdepozycyjnych, prawdopodobny rezultat kontaktu z pługiem. Wymienione wyżej cechy każą nam podejrzewać stosunkowo szybkie zdeponowanie skarbu, zapewne niedługo po dotarciu do Prus.

Do kogo mogły należeć odkryte monety?

Odkrycie z gm. Biskupiec jest zjawiskiem trudnym do interpretacji ze względu na brak ścisłych analogii w regionie. Niemniej istotna może okazać się rola Truso, odległego od miejsca odkrycia skarbu o niespełna 65 km na północ. To właśnie tam zarejestrowano wczesne monety zachodnioeuropejskie, w tym denary CHRISTIANA RELIGIO i to niewątpliwie z tym ośrodkiem należy wiązać włączenie przylegających ziem pruskich do strefy obrotu srebrem. Oczywistym jest również związek emporium ze światem kultury skandynawskiej.   

Kryzys monarchii karolińskiej w okresie panowania Ludwika Pobożnego zbiega się z natężeniem najazdów wikińskich na państwo Franków. W latach trzydziestych IX w. dochodzi do wielokrotnych ataków na Dorestad (834, 835, 836, 837). Z czasem wyprawy kierują się w głąb lądu: w 841 r. ofiarą najazdu pada Rouen, w 843 r. Nantes. Przełomowy był rok 845, w trakcie którego wielka flota zdobyła Paryż. Karol Łysy zostaje zmuszony do wypłaty 7 000 funtów srebra (ok. 2,8 t). Wyłaniający się ze źródeł pisanych obraz obładowanych w łupy wikingów nie wiążę się jednak ze szczególnie masowym rejestrem monet wczesnokarolińskich na terenach współczesnej Skandynawii.  

Interpretacja zjawiska jakim jest nowo odkryty skarb monet karolińskich budzi sporo pytań. Najistotniejsze sprowadzają się do szczegółowego rozpoznania kontekstu odkrycia. Równie istotne są analizy typologiczne i chronologiczne skarbu. Z jakiego regionu monarchii karolińskiej pochodzą monety? Czy możemy uszczegółowić ich chronologię, zawęzić terminus post quem? W jaki sposób mogły trafić do Prus i kto wszedł w ich posiadanie. Wiele z zadanych pytań pozostanie bez odpowiedzi, na inne znajdzie się kilka, niekoniecznie spójnych. Zarysowany obraz odkrycia stanowi początek dłuższego procesu badawczego.