Pochodzenie późnoneolitycznych ozdób bursztynowych w Polsce

Obszar południowo-wschodnich pobrzeży Bałtyku jest terenem zapewniającym łatwy dostęp do surowca bursztynowego. Tak też było w pradziejach, na co wskazują m.in. liczne późnoneolityczne (III tysiąclecie p.n.e.) pracownie bursztyniarskie i ozdoby bursztynowe znajdowane na stanowiskach zlokalizowanych na Żuławach Wiślanych na południe od Zatoki Gdańskiej. Zastanawiające jest zatem, że zarówno z tego obszaru jak i z pobliskiego regionu północno-wschodniej Polski, pochodzi stosunkowo mało gotowych wyrobów bursztynowych.

Wśród niewielu współcześnie znanych znajdują się ozdoby z unikatowych stanowisk Ząbie 10, Supraśl 3 i Supraśl 6. Wybrane artefakty poddano zatem analizie stylistycznej i technologicznej w celu określenia miejsca ich wykonania, uwzględniając również rodzaj użytego surowca. Badania wykazały, że choć ozdoby powstały najpewniej z surowca pozyskanego w strefie południowo-wschodnich pobrzeży Bałtyku (stwierdzono sukcynit, gedanit i gedano-sukcynit), to jednak nie posiadają one tam bezpośrednich analogii¹⁾MANASTERSKI D., WAGNER-WYSIECKA E., KWIATKOWSKA K., CETWIŃSKA A. 2022. Provenance studies on Late Neolithic amber ornaments from North-East Poland, … Więcej

Bursztyn – złoto północy i łzy bogów

Bursztyn jest jedną z wielu żywic kopalnych wykorzystywanych przez człowieka już od górnego paleolitu. Należy jednak pamiętać, że umowny „bursztyn” to ponad 100 różnych rodzajów skamieniałych żywic, znajdowanych na obszarze wszystkich kontynentów. Głównym kryterium jego podziału są cechy fizyko-chemiczne, a przede wszystkim zawartość tzw. kwasu bursztynowego, którego najwyższy poziom odnotowano w sukcynicie, określanym zazwyczaj bursztynem bałtyckim. Istotnym czynnikiem wyróżniającym skamieniałe żywice jest także czas żywicowania drzew, a także warunki oraz okres twardnienia substancji. Badania paleolingwistyczne wskazują, że w różnych społecznościach większość jego nazw odnosi się do wrażeń wzrokowych. Uważa się, iż postrzegano go jako źródło boskiej/nadprzyrodzonej mocy, łącząc go z żywiołem ognia i mitologią solarną.

Jednym z najlepszych pradziejowych przykładów takiego postrzegania bursztynu w Europie są późnoneolityczne tarczki wykonane z tego surowca. Niekiedy zdobione motywami solarnymi, zwykle odnajdywano je w kontekstach grobowych lub jako ofiary. Z bursztynu wykonywano także wiele prestiżowych przedmiotów – biżuterię i dodatki do odzieży, łącząc go niekiedy ze złotem, a później także z miedzią i brązem. W wielu społecznościach był on zatem cennym i pożądanym surowcem, co prawdopodobnie wiązało się również z wysokim statusem posiadaczy wyrobów bursztynowych, a sam surowiec określano „złotem północy”. Jego elitarny charakter i chęć posiadania, powodowały, że ze strefy naturalnego występowania docierał do odległych stron Starego Świata jako surowiec bądź w postaci gotowych wyrobów.

W Polsce terenami obfitującymi w odkrycia przedmiotów bursztynowych, choć głównie związanych z pracowniami obróbki, są stanowiska późnoneolitycznej kultury rzucewskiej, która zajmowała obszary południowo-wschodnich pobrzeży Bałtyku. Inaczej wyglądają inne, już mniej liczne znaleziska, bowiem są to gotowe wyroby umieszczane w grobach kultury złockiej z Polski południowej czy też kultury amfor kulistych. W tym ostatnim przypadku przedmioty bursztynowe występowały najczęściej w kontekstach o charakterze megalitycznym i były odkrywane na całym obszarze objętym zasięgiem tego ugrupowania.

Dziwić może zatem fakt, że na obszarze Polski północno-wschodniej, a więc w bezpośrednim sąsiedztwie warsztatów bursztyniarskich kultury rzucewskiej, odkryto stosunkowo niewiele stanowisk z przedmiotami bursztynowymi. Również i w tym przypadku to przede wszystkim groby kultury amfor kulistych, badane jeszcze pod koniec XIX czy też na początku XX wieku naszej ery. Niestety, pochodzące z nich zabytki nie dotrwały do czasów współczesnych, ginąc w trakcie II wojny światowej, co uniemożliwiło ich kompleksową analizę.

Badania współczesne dostarczyły jednak kolejnych późnoneolitycznych artefaktów bursztynowych. Zostały one poddane nowoczesnym procedurom badawczym, także pod kątem określenia wpływu zmian podepozycyjnych. Starano się bowiem stwierdzić, jak bezpośrednie otoczenie oddziałuje na te przedmioty.

Neolityczne pracownie bursztyniarskie w Polsce

O istotnym znaczeniu bursztynu w społecznościach późnoneolitycznych przemawiają nie tylko znaleziska gotowych wyrobów pochodzących z grobów, ale przede wszystkim odkrycia rozległych i długotrwałych pracowni bursztyniarskich z okolic wsi Niedźwiedziówka na Żuławach Wiślanych. Badania archeologiczne prowadzone na tym terenie od przełomu lat 70. i 80. XX wieku przyczyniły się do odkrycia i zadokumentowania wielu stanowisk tego typu datowanych na III tysiąclecie p.n.e. Pochodziły z nich liczne ekofakty i artefakty, wśród których ważne miejsce zajmowały materiały bursztynowe. Były to głównie odpady produkcyjne, formy pozostawione i uszkodzone na różnych etapach produkcji, czy też bryły odrzuconego surowca.

W analizach źródeł bursztynowych zauważalny był za to niemal całkowity brak wyrobów gotowych. Ze względu na środowisko bagienne, które dzięki warunkom beztlenowym chroni zazwyczaj zabytki przed rozpadem, ich stan zachowania można uznać za bardzo dobry. Widoczne były również ślady posługiwaniem się ówczesnymi krzemiennymi, kamiennymi i kościanymi narzędziami „jubilerskimi”.

Późnoneolityczne „ozdoby bursztynowe” z północno-wschodniej Polski

Analizom poddano grupę 59 ozdób bursztynowych, paciorków oraz zawieszek, pochodzących z trzech stanowisk: Ząbie 10 (woj. warmińsko-mazurskie), Supraśl 3 i 6 (woj. podlaskie). Spośród nich 50 ozdób tworzyło wyposażenie grobu mężczyzny, zaś dziewięć odkryto w obiektach rytualnych na dwóch stanowiskach w okolicy Supraśla.

Analizy stylistyczne i technologiczne wykazały, że okazy z Ząbia na Pojezierzu Mazurskim nie mają dotychczas żadnych bezpośrednich analogii wśród materiałów znanych z terenu Europu. Pewne analogie posiadają wyłącznie w aspekcie technologicznym, bowiem do wykonania wywierconych otworów użyto wiertła z metalowym (najpewniej miedzianym) ostrzem, co zostało również zarejestrowane w materiałach ze stanowisk w Supraślu. Wykorzystanie w owym czasie tego typu narzędzia do obróbki bursztynu zostało zidentyfikowane wyłącznie na terenach południowej (śródziemnomorskiej) Europy oraz Wysp Brytyjskich. Do tego ostatniego obszaru nawiązuje również stylistyka w jakiej zostały wykonane ozdoby z supraskich obiektów rytualnych, mając analogie w materiałach kultury pucharów dzwonowatych.

Zastosowanie analiz chemicznych wykorzystujących spektroskopię fourierowską w podczerwieni (FTIR) do wytypowanych artefaktów pochodzących ze wspomnianych stanowisk, pozwoliło na bezbłędne określenie rodzaju surowca i stopnia jego zwietrzenia. Badania te wykazały, że artefakty wykonano głównie z sukcynitu, oraz w trzech przypadkach z gedano-sukcynitu i gedanitu, a zatem tzw. bursztynu bałtyckiego. Stopień wpływu zmian podepozycyjnych był natomiast zdecydowanie różny i uzależniony od otaczającego środowiska.

Wnioski

Pomimo bliskiego sąsiedztwa obszarów bogatych w surowiec bursztynowy i miejsc jego obróbki, obszar północno-wschodniej Polski jest stosunkowo ubogi w znaleziska gotowych wyrobów datowanych na schyłek neolitu. Nie można jednak wykluczyć, że jest to ocena pozorna, ze względu na procesy wietrzenia, mogące doprowadzić do całkowitego zniszczenia surowca, który staje się wówczas wręcz niewidoczny w otaczających ziarnach piasku.

Analizy dostępnych obecnie późnoneolitycznych przedmiotów bursztynowych z tego obszaru dostarczyły ciekawych informacji związanych z ich obróbką. Po porównaniu ich z materiałem z warsztatów bursztyniarskich z okolic wsi Niedźwiedziówka na Żuławach Wiślanych, datowanych na ten sam okres, można stwierdzić, że nie zostały one tam wykonane, co wyklucza ich żuławskie pochodzenie. Spektroskopia FTIR wykazała natomiast, że wykonano je z miejscowego surowca tj. z bursztynu bałtyckiego a nie z innych żywic kopalnych (np. bursztynu sycylijskiego czy rumenitu), z których także wytwarzano w tym czasie ozdoby.

Uzyskane wyniki umożliwiają postawienie dwóch równoprawnych hipotez dotyczących pochodzenia badanych ozdób. Pierwsza z nich to miejscowe ich wykonanie przez wędrownego „jubilera” obrabiającego lokalnie pozyskany bursztyn za pomocą miedzianych narzędzi. Druga zaś to dotarcie tych przedmiotów wraz ich właścicielami z innych, lecz dotychczas bliżej nie określonych, terenów.

W przypadku 50 paciorków z pochówku mężczyzny z Ząbia należałoby rozpatrywać tereny zasobne w duże bryły wysokiej jakości bursztynu. Bowiem zdeponowane w grobie paciorki były znacznych rozmiarów i cechowały się, poza konsekwentnym stylem kompozycji wszystkich ozdób (naszyjnika, pasa i bransolet), także jednolitym charakterem wybranego do ich produkcji surowca. Przesłanki te wskazują na wytworzenie całości w wyspecjalizowanej pracowni z dostępem do wysokiej jakości bursztynu. Niestety dotychczas nigdzie w Europie nie odkryto takiej późnoneolitycznej pracowni.

---

Źródło: Oryginalny wpis pojawił się w serwisie Archeowieści dnia 07.07.2022

Autorzy: Dariusz Manasterski, Ewa Wagner-Wysiecka, Katarzyna Kwiatkowska, Aleksandra Cetwińska

Redakcja: A.B.