W zbiorach Działu Archeologii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu znajduje się niepozorny, ale bardzo interesujący zabytek. Jest to duży fragment ceramicznego naczynia, przypuszczalnie z napisem runicznym lub jego naśladownictwem. Jest on jednym z wielu zabytków, które podziwiać można na wystawie czasowej Najcenniejsze.
W 1931 roku w miejscowości Dziedzice, woj. opolskie, na terenie piaskowni zostało odkrytych sześć grobów ciałopalnych, z których opublikowany został tylko jeden. Jego wyposażenie stanowiły: dwa groty, nóż, umbo o ściętym kolcu, imacz, szydło, rylec i krzesiwo na zawieszce, sprzączka do pasa, okucie końca pasa oraz zapinka. Grób posiadał wyposażenie typowe dla fazy C1a okresu wpływów rzymskich. czyli można go datować na drugą połowę II w. n.e. lub początek III w. n.e.
Najciekawszym zabytkiem wyposażenia grobowego był jednak fragment naczynia z gliny. Ma on średnicę ok. 30 cm. Na jego powierzchni zostały wyryte znaki runiczne wielkości 8-10 cm.. Runy to alfabet, używany do zapisu przez ludy germańskie, zwany fuþark, od pierwszych sześciu run: F – U – Þ – A – R – K . Ten najstarszy liczył 24 znaki. Nazwa pisma pochodzi od gockiego słowa „runa”, czyli tajemnica.
Problem pochodzenia run jest do dzisiaj nierozwiązany. Rozwinęło się ono wśród plemion germańskich zamieszkujących barbarzyńską Europę. Początkowo myślano, że ze względu na podobieństwo wywodzi się ono od liter alfabetu łacińskiego. Kolejna teza głosiła, iż runy mają pochodzenie wschodnioeuropejskie, ponieważ odnaleziono na tych terenach zabytki zapisane pismem runicznym przez Gotów. Niektórzy uważają, że runy podobne są do liter greckiego alfabetu. Problem ten nadal pozostaje więc nierozwiązany. Mimo iż najstarsze inskrypcje runiczne datuje się na schyłek II wieku, pismo to przypuszczalnie powstało wcześniej.
Szczegółowej analizy inskrypcji z Dziedzic podjął się w latach 30. XX w. niemiecki lingwista Wolfgang Krause. Specjalizował się w lingwistyce porównawczej, był autorytetem zwłaszcza w runologii. Analiza inskrypcji była dość trudna, gdyż nie wszystkie znaki zachowały się w całości. Ostatecznie odtworzył następujący napis: r lÞ •b• h k b u l.
Interpretacja znaczenia napisu przysporzyła dużych trudności. Na podstawie analogii doszedł do wniosku, że trzy pierwsze runy mogą oznaczać moce nadprzyrodzone, podobnie jak runy wyryte na miedzianym toporku odkrytym w Czechach. Runa b może oznaczać skrót imienia osoby, która wyryła napis. Problemem okazały się też runy h i k. Uznał, że może to być skrót czasownika z dołączonym zaimkiem osobowym – haba ik, oznaczającego „ja mam”. Końcówka napisu bul oznacza naczynie. Po połączeniu powstaje B. h(aba i)k bul, co może znaczy „B … ja mam (to) naczynie”.
Nie wiadomo czy interpretacja napisu jest słuszna. Profesor Godłowski, już w latach 70. XX w. sugerował, aby runolodzy ponownie zajęli się napisem, który może być najstarszą inskrypcją runiczną w Polsce. Niestety nikt inny się tego nie podjął.
Za najstarszy zabytek z zapisem runicznym, na ziemiach polskich, uważany jest grot włóczni odkryty w 1932 roku w Rozwadowie nad Sanem, datowany na schyłek III w. n.e. Umieszczone na nim inskrypcje interpretowane są jako [i]k (e)r(u)ls lub [i]k (e)rlas, co oznaczałoby mniej więcej „ja Herul”. Warto wspomnieć również o odkrytym w 1934 r. w Niezdrowicach (woj. opolskie), grobie ciałopalnym datowanym na III w. n.e. Zawierał on urnę zdobioną rytym ornamentem w kształcie drabinki. I choć badacze niemieccy interpretowali ten ornament jako napis runiczny, to jest to chyba jednak przypadkowa kombinacja linii. Wszystkie z opisanych są starsze od tabliczki odkrytej niedawno na stanowisku Břeclav-Lány, położonym na południowych Morawach w Czechach.
Zabytek z Dziedzic można jeszcze do 2 czerwca 2022 roku zobaczyć na wystawie czasowej w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu.
Wybrana literatura
- GODŁOWSKI K. 1977. Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, IV, s.158.
- KRAUSE W. 1934. Die Runenschrift von Sedeschȕtz Kr. Neustadt O.S., „Altschlesien”, V, s.382-386.
- RASCHKE G. 1934. Ein Runentopf in dem wandalischen Männergräbe von Sedeschȕtz Kr. Neustadt O.S., „Altschlesien”, V, s. 376-381.
- RASCHKE G.1936. Ein zweiter wandalischer Runentipf aus Oberschlesien, „Altschesien” VI, s. 232-238
- STRONA SMOLARNIA/SERWITUT-Z PASJI DO HISTORII (dostęp 7.04.2021)
Starszy kustosz Działu Archeologii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Dział ten posiada najbogatszy, liczący ponad 350 tysięcy (16 651 pozycji inwentarzowych), zbiór zabytków archeologicznych mówiących o przeszłości ziemi śląskiej w granicach obszarowych Górnego Śląska i Zagłębia, a obejmujący okres od epoki kamienia po średniowiecze.
