Kultura lubelsko-wołyńska sprzed 5000 lat w nowym świetle

Badacze z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie odkrywają nowe aspekty procesu kształtowania kultury lubelsko-wołyńskiej, jednej z najbardziej zagadkowych kultur wczesnego eneolitu. Wyniki sugerują, że był bardziej złożony niż dotąd sądzono, a jego korzenie sięgają daleko poza tereny dzisiejszej Polski.

Publikacja autorstwa Sławomira Kadrowa i Anny Zakościelnej w najnowszym numerze „Analecta Archaeologica Ressoviensia”¹⁾KADROW S., ANNA Z. 2024. The Socio-Cultural Background of the Genesis of the Lublin-Volhynia Culture, „Ana­lecta Archa­eolo­gica … Więcej stanowi wynik wieloletnich badań nad społeczno-kulturowym tłem jednej z kultur wczesnego eneolitu.

Czym jest kultura lubelsko-wołyńska?

Kultura lubelsko-wołyńska (skrót. KL-W lub KLW; po ang. Lublin-Volhynian culture, L-Vc) została wyodrębniona w literaturze naukowej na początku lat 70. XX wieku. Wcześniej używano różnych określeń, takich jak „grupa ceramiki białomalowanej” czy „grupa złocka ceramiki białomalowanej”. Jest to jedna z najmniej poznanych kultur neolitycznych ziem polskich, którą wyróżniają charakterystyczne wytwory ceramiczne, osadnictwo wyspowe na obszarze lessowym oraz unikalny obrządek pogrzebowy. Porównawcze analizy ceramiki prowadzone w ostatnich latach oraz obecnie znaczna liczba dat radiowęglowych sugerują, że kultura lubelsko-wołyńska rozwijała się w drugiej połowie V tysiąclecia i pierwszej połowie IV tysiąclecia p.n.e.²⁾ZAKOŚCIELNA A. 2006. Kultura lubelsko-wołyńska. Zagadnienia jej genezy, periodyzacji i chronologii, [w:] M. Kaczanowska (red.) Dziedzictwo … Więcej

Dotychczasowe badania wskazywały, że KL-W należała do kręgu lendzielsko-polgarskiego, rozwijającego się na pograniczu Europy Środkowej i Wschodniej. W końcowym etapie rozwoju, zasięg KL-W był stopniowo ograniczany przez kształtowanie się grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych, która ostatecznie zastąpiła ją na znacznym obszarze. Pomimo wielu interesujących odkryć, pełen obraz KL-W wciąż pozostawał niejasny, co czyniło każdą nową analizę niezwykle cenną.

Nowa interpretacja genezy kultury

Najnowsze badania Kadrowa i Zakościelnej ukazują, że proces formowania KL-W był niezwykle złożony. Autorzy podkreślają, że L-Vc powstała na styku różnych kultur eneolitycznych, z czego wskazać można trzy głównej tradycje kulturowe:

1. Kompleks kulturowy Cucuteni-Trypole (CTCC): KL-W przejęła techniki malowania ceramiki białą farbą, formy naczyń oraz niektóre metody obrobi krzemienia.
2. Kultura Bodrogkeresztur: Z tego środowiska pochodzą wzorce obrządku pogrzebowego, miedziane artefakty oraz niektóre, specyficzne formy ceramiki.
3. Wpływy stepowe: Szczególną rolę odegrały krzemienne noże z retuszem rowkowym, które stały się symbolem statusu wojownika w KL-W.

Najważniejszym z nich był kompleks kulturowy Cucuteni-Trypole (CTCC), rozwijający się w latach 4800–3000 p.n.e. na terenach dzisiejszej Rumunii, Mołdawii i Ukrainy. Był on jednym z największych i najbardziej wpływowych kompleksów kulturowych przełomu neolitu i eneolitu. Znany jest z rozległych osiedli, które niekiedy liczyły nawet 20–46 tys. mieszkańców, co czyniło je największymi ówczesnymi skupiskami ludzkimi w Eurazji. Mimo odmienności od wcześniejszych kultur eneolitycznych, CTCC okazał się głównym źródłem wzorców, które wpłynęły na formowanie L-Vc.

Co ważne, kultura Cucuteni-Trypole charakteryzowała się heterarchią, co oznacza, że społeczeństwo funkcjonowało bez wyraźnie zhierarchizowanej władzy centralnej. W tego rodzaju strukturach decyzje podejmowane są przez różne grupy czy jednostki w zależności od sytuacji, co sprzyjało współpracy i elastyczności. Tymczasem w L-Vc zaobserwowano procesy hierarchizacji, czyli wyraźnego podziału na grupy społeczne o różnym statusie, co przejawiało się m.in. w różnorodności wyposażenia grobów.

– „Kultura lubelsko-wołyńska, jak dziecko pośmiertne, zrodziła się na gruzach rozpadających się struktur starszych kultur eneolitycznych. Dzięki dynamicznym interakcjom powstała nowa jakość społeczno-kulturowa” – wyjaśniają autorzy w abstrakcie.

Podział KL-W na wschód i zachód

W wyniku badań dodatkowo wyróżniono dwie strefy KL-W: wschodnią i zachodnią, z granicą przebiegającą wzdłuż średniego biegu Wieprza.

• Część wschodnia wykazuje silniejsze związki z CTCC, zwłaszcza w ceramice i technikach obrobi krzemienia, z dominacją surowca wołyńskiego.
• Część zachodnia bardziej nawiązuje do tradycji Bodrogkeresztur, z różniącymi się formami ceramiki i stosowaniem różnorodnych krzemieni, w tym jurajskiego i czekoladowego.

W badaniach szczegółowej analizie poddano zarówno artefakty, jak i zjawiska społeczne, co pozwoliło na lepsze zrozumienie procesów kształtujących kulturę lubelsko-wołyńską. W tym celu zastosowano nowoczesne teorie socjologiczne, w tym relacyjną socjologię Matthew Peeplesa, koncepcję władzy tradycyjnej Maxa Webera oraz modele zmiany kulturowej Roberta Wuthnowa, co nadało badaniom wielowymiarowy charakter.

Bogate wyposażenie męskich grobów na terenie całej Europy Wschodniej, w skład którego wchodziły długie ostrza krzemienne, miedziane topory i złote ozdoby, wskazuje na istnienie jednolitego kanonu symbolizującego status wojownika.

Znaczenie badań

Praca Kadrowa i Zakościelnej ma dalekosiężne konsekwencje dla badań nad prehistorią Europy. Badacze przypuszczają, że kluczowym aspektem formowania kultury lubelsko-wołyńskiej była rola grup dysydenckich wywodzących się z kompleksu kulturowego Cucuteni-Trypole. Społeczności te, sprzeciwiając się dominującym wartościom kolektywizmu, migrowały na tereny górnego Bugu. Integrując technologie Trypole z symboliką Bodrogkeresztur oraz organizacją społeczną zapożyczoną od ludów stepowych, stworzyły unikalną kulturę, której tożsamość była wyrazem syntezy różnych tradycji.

Wyniki najnowszych badań nie tylko dostarczają nowych danych na temat rozwoju wczesnych kultur rolniczych, ale również zmuszają do przemyślenia roli społeczności peryferyjnych w kształtowaniu większych kompleksów kulturowych.

Źródło: journals.ur.edu.pl