Królowe przeszłości. 10 słynnych kobiet w archeologii

Gdy archeologia kształtowała się jako dziedzina nauki, wydawało się, że – podobnie jak wiele innych dyscyplin – była zdominowana przez mężczyzn. Rzeczywistość była jednak inna. Kobiety w archeologii odgrywały znaczącą rolę, często nie zważając na ograniczenia i konwenanse swoich czasów.

Nie przejmowały się stereotypami. Tworzyły własne projekty badawcze i nie dawały się podporządkować, a wszelkie próby ograniczenia ich działalności tylko dodawały im motywacji. Żadne przeszkody nie były dla nich wystarczająco duże, by powstrzymać je przed osiągnięciem celu. Dzięki swojej niezłomnej pracy wiele z nich zdobyło niezwykłe przydomki, takie jak Królowa Pustyni czy Dama Linii. Oto kilka niezwykłych kobiet, które postanowiły wziąć sprawy w swoje ręce i popchnąć naukę do przodu.

Jane Dieaulafoy (1851–1916)

Odwiedziła Marsylię, Ateny, Stambuł, Poti, Erewań, Jolfā, Tebriz, Kazwin, Teheran, Isfahan, Persepolis, Sziraz, Sarwestan, Firuzabad i Suzę – a wszystko to konno.

Jane Dieulafoy daleko odbiegała od stereotypowego obrazu wiktoriańskiej damy. Francuski rząd przyznał jej specjalne pozwolenie na noszenie spodni, co w tamtych czasach było nie lada wyjątkiem. Wraz z mężem, przebrana za mężczyznę, walczyła w wojnie francusko-pruskiej, a później wyruszyła w podróż dookoła świata.

Największą sławę przyniosły jej wykopaliska w Suzie, gdzie kierowała setkami robotników. Sama opracowała metody dokumentacji, skrupulatnie mapując, opisując i rekonstruując odkryte struktury. Jej prace położyły podwaliny pod nowoczesne standardy dokumentacji archeologicznej¹.

Gertrude Margaret Lowthian Bell (1868–1926)

Brytyjska archeolożka, podróżniczka, pisarka i doradczyni polityczna. Jej pseudonim w raportach szpiegowskich wywiadu brzmiał „GLB“. Po ukończeniu studiów na uniwersytecie w Oksfordzie szybko wyruszyła w dalekie podróże towarzysząc swojej rodzinie.

W 1892 r. trafiła do Teheranu gdzie zaczęła naukę perskiego. Później przyszedł czas na arabski, naukę fotografowania i studiowanie historii Bliskiego Wschodu. Lista miejsc, które odwiedziła oraz osób, które poznała jest niesamowicie długa. Fotografowała, opisywała, wykonywała pomiary terenu, pisała kolejne książki, badała kolejne stanowiska. Wydawało się, że nie jest ona w stanie zaprzestać szerokiej działalności.

Podczas I wojny światowej stała się kluczowym źródłem informacji dla Wielkiej Brytanii. Po wojnie odegrała istotną rolę w kształtowaniu polityki Iraku i założyła Muzeum Irackie w Bagdadzie².

Hrabianki Szembekówny – Jadwiga (1883-1939) i Zofia (1884-1974)

Polskie archeolożki, etnografki, wolontariuszki i pisarki. Były córkami ziemiańskiej rodziny. Już jako nastolatki założyły charytatywny Związek Dzieci Polskich i zorganizowały tajną szkołę w rodzinnych Siemianicach. Mając zaledwie 14 i 12 lat, nawiązały kontakt z kustoszem Muzeum w Poznaniu, Bolesławem Erzepkim, i rozpoczęły własne badania archeologiczne cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich.

Przed przystąpieniem do badań musiały zapoznać się z literaturą fachową, ponieważ efekty ich prac zostały rzetelnie udokumentowane i ostatecznie opublikowane w 1902 roku³. Wówczas niemal w każdym pałacu czy dworze gromadzono znaleziska archeologiczne, pochodzące najczęściej z obszaru danej majętności ziemskiej. Przypadkowe odkrycia, niekiedy uzupełniane celowymi eksploracjami, często nie pozostawiały żadnego śladu w dokumentacji pisemnej, ponieważ miały miejsce w ramach prywatnych działań właściciela ziemskiego.

Gdy po ślubie starsza siostra opuściła rodzinną miejscowość, Zofia kontynuowała badania archeologiczne. Jadwiga, obdarzona talentem muzycznym i plastycznym, szczególnie wykorzystała swoje zdolności w badaniach etnograficznych i archeologicznych, tworząc pionierskie prace na temat kultury ludowej Wielkopolski⁴.

Harriet Boyd Hawes (1871–1945)

Amerykańska archeolożka, instruktorka greki, sanitariuszka, wolontariuszka. Jej próba dołączenia do wykopalisk w Atenach jako studentki archeologii spotkała się z kategoryczną odmową ze strony profesorów.

Ona jednak miała głęboko gdzieś zdanie starych pierników i sama wyruszyła na Kretę. Na całe szczęście, bo to właśnie tam odkryła stanowisko Gurnia – pierwsze kiedykolwiek odnalezione i w całości przebadane założenie miejskie kultury minojskiej z wczesnej epoki brązu. Była pierwszą kobietą prowadzącą poważny projekt badań wykopaliskowych w Grecji.

Na stanowisku dowodziła tabunami pracowników, prowadziła dokładną dokumentację, a publikacja wyników przyniosła jej międzynarodową sławę. Na dodatek, oprócz tego wszystkiego, służyła jako sanitariuszka w greckiej armii podczas wojny grecko-tureckiej, a w późniejszych latach walczyła o prawa kobiet⁵.

Była pierwszą kobietą, która przemawiała przed gronem naukowców tworzących Archaeological Institute of America.

Dorothy Garrod (1892–1968)

Wybitna specjalistka od paleolitu. Brytyjka, która jako pierwsza kobieta w historii otrzymała tytuł profesorski na uniwersytetach w Oksfordzie i Cambridge oraz jako pierwsza kobieta objęła stanowisko kierownicze w Oksfordzie.

Swoją pierwszą pracę naukową o górnym paleolicie w Wielkiej Brytanii⁶], za którą uzyskała tytuł licencjacki na Uniwersytecie Oksfordzkim, opublikowała w 1926 roku. Już dwa lata później poprowadziła ekspedycję do południowego Kurdystanu, badając jaskinie Hazar Merd i Zarzi.

Jednak to badania jaskiń na palestyńskiej górze Karmel, rozpoczęte w 1929 roku, przyniosły przełomowe rezultaty. Po serii 12 wykopalisk przeprowadzonych na przestrzeni 22 miesięcy udało się m.in. ustalić ramy chronologiczne, które do dziś pozostają kluczowe dla zrozumienia prehistorii regionu.

Jej nominacja profesorska spotkała się z ogromnym entuzjazmem studentek. Podobno w żeńskim college’u Newnham z tej okazji zorganizowały ucztę, na której każde danie nawiązywało do archeologicznych znalezisk. Jednak mimo pełnionej funkcji i tytułu, jako kobieta wciąż nie miała prawa głosu na uczelni. Zmieniło się to dopiero w 1948 roku, gdy kobiety uzyskały pełnię praw uniwersyteckich.

Podczas II wojny światowej, podobnie jak wielu innych archeologów, analizowała dla armii brytyjskiej zdjęcia lotnicze okupowanej Europy. Po powrocie na uczelnię zainicjowała szereg reform w nauczaniu, m.in. rozszerzając tematykę badań prehistorii poza Europę i wprowadzając do oferty Cambridge… (tekst urywa się – jeśli chcesz, mogę go dokończyć).

Kathleen Kenyon (1906–1978)

Brytyjska archeolożka. Jako pierwsza kobieta w historii została wybrana na przewodniczącą Oksfordzkiego Towarzystwa Archeologicznego. Współpracowała z czołowym brytyjskim archeologiem, sir Mortimerem Wheelerem, z czasem sama stając się najwybitniejszą specjalistką w dziedzinie archeologii neolitu na Bliskim Wschodzie.

Wraz z Wheelerem opracowała własną metodę prowadzenia wykopalisk, znaną jako metoda Wheeler-Kenyon. Polegała ona na podziale powierzchni wykopu na mniejsze sektory oraz pozostawianiu świadków profilowych, co pozwalało na precyzyjne dokumentowanie stratygrafii.

Była wybitną znawczynią starożytnych kultur Żyznego Półksiężyca. Prowadziła prace wykopaliskowe m.in. w Jerozolimie. To właśnie jej badania w Jerychu wykazały, że jest to najdłużej nieprzerwanie zamieszkane miasto na świecie, którego historia sięga około 11 tysięcy lat wstecz.

Po przejściu na emeryturę w 1973 roku została odznaczona Orderem Imperium Brytyjskiego.

Tatiana Proskouriakoff (1909–1985)

Rosyjska archeolożka, lingwistka i architektka. Do Ameryki trafiła wraz z rodziną w ramach misji dyplomatycznej. Po rewolucji pozostali w Stanach Zjednoczonych. Wyróżniała się talentem do nauki, pasją i niezwykłą pracowitością.

Mimo braku formalnego wykształcenia w dziedzinie archeologii prekolumbijskiej otrzymała zaproszenie do udziału w badaniach miasta Majów w Piedras Negras.

Szybko zainteresowała się architekturą Majów, tworząc rekonstrukcje i rysunki budynków. Jedna z jej panoramicznych rekonstrukcji tamtejszego Akropolu była tak doskonała, że wzbudziła podziw jednego z szefów ekspedycji do tego stopnia, iż zaproponowano jej miejsce w zespole. To jednak hieroglify Majów stały się jej prawdziwą pasją.

Jej badania przyniosły przełom w ich odczytywaniu. Stosując teorię Jurija Knorozowa, odkryła, że hieroglify zawierają przekazy historyczne na temat panujących dynastii. Był to kluczowy krok w kierunku rozszyfrowania ich systemu pisma. Szybko udowodniła skuteczność swojej metody, rekonstruując sekwencję siedmiu władców rządzących na przestrzeni dwustu lat.

Po śmierci jej prochy zostały rozsypane na szczycie budynku Akropolu – tego samego, którego rekonstrukcja zapoczątkowała jej wieloletnią karierę.

Wanda Sarnowska (1911–1989)

Polska archeolożka i muzeolożka, specjalistka w zakresie wczesnej epoki brązu. Studiowała na Uniwersytecie Warszawskim, a podczas II wojny światowej kontynuowała naukę na tajnym Uniwersytecie. Pracowała w niezliczonych muzeach i instytucjach, inicjując na szeroką skalę wykopaliska ratownicze na wielu stanowiskach.

W 1959 roku rozpoczęła wydawanie periodyku „Silesia Antiqua” – pierwszego na Śląsku czasopisma archeologiczno-muzealnego. Jej szczególne zainteresowanie kulturą unietycką doprowadziło do opublikowania pierwszej monografii tej kultury w polskiej archeologii⁷.

Od 1963 roku pełniła funkcję dyrektorki Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu. Zintensyfikowała współpracę z Katedrą Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Instytutem Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk oraz Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków Archeologicznych. To właśnie w okresie jej kierownictwa Muzeum przeżywało największy rozwój.

Była gorącą orędowniczką ścisłej współpracy między różnymi ośrodkami oraz wszechstronnej popularyzacji archeologii. Wprowadziła „środy muzealne” i coroczne „tygodnie archeologii”, stanowiąc wzór, do którego „Archeologia Żywa” stale dąży!

Maria Reiche (1903–1998)

Niemiecka archeolożka i matematyczka. Przyjechała do Peru, by uczyć w niemieckiej szkole w Cuzco, jednak jej życie zmieniło się na zawsze w 1940 roku.

Podczas badań terenowych amerykański historyk Paul Kosok zauważył, że w dniu przesilenia zimowego Słońce znajduje się dokładnie nad jedną z tajemniczych linii. Potrzebował kogoś z matematycznym wykształceniem do przeprowadzenia obliczeń i właśnie wtedy zatrudnił Marie. Ten moment okazał się przełomowy.

Była przekonana, że linie Nazca stanowią gigantyczny astronomiczny kalendarz wskazujący m.in. właściwy czas siewu, zbiorów i dystrybucji żywności. Poświęciła tej zagadce całe życie. Przez 40 lat mieszkała w prymitywnej chacie na pustyni, badając chyba najbardziej znane geoglify na świecie. Miejscowi uważali ją za wariatkę lub czarownicę… a może po trochu jedno i drugie.

Mimo początkowego niezrozumienia to właśnie jej wysiłki sprawiły, że rysunki z Nazca przetrwały do dziś, zapisując się w świadomości całego świata i trafiając na listę światowego dziedzictwa UNESCO⁸.

Zofia Kielan-Jaworowska (1925–2015)

Polska paleobiolożka i podróżniczka – jedyna nie-archeolożka na naszej liście. Studiowała na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Podczas powstania warszawskiego pełniła funkcję sanitariuszki. Po raz pierwszy zamarzyła o wyprawie do Mongolii w czasie II wojny światowej, słysząc o niej na tajnych kompletach. Początkowo zajmowała się badaniem trylobitów ordowiku i dewonu Europy Środkowej.

W latach 1963–1971 organizowała i kierowała serią polsko-mongolskich wypraw paleontologicznych na pustynię Gobi. Wykazując się niezwykłymi zdolnościami przywódczymi, organizacyjnymi i naukowymi, doprowadziła do spektakularnych sukcesów. Odkryto liczne nowe gatunki dinozaurów oraz pierwotnych ssaków z późnej kredy, zdobywając wówczas największą na świecie kolekcję czaszek ssaków. Jej książka Ssaki ery dinozaurów to pozycja obowiązkowa na półkach każdego paleobiologa zajmującego się ssakami.

Wykładała na wielu prestiżowych uczelniach, m.in. na Harvard University, Université de Paris VII oraz Universitetet i Oslo. Była członkinią Polskiej Akademii Nauk, Norweskiej Akademii Nauk, Academia Europaea, Polskiego Towarzystwa Geograficznego i wielu innych towarzystw naukowych. Na jej cześć nazwano dziesiątki gatunków i rodzajów wymarłych zwierząt, m.in. Kielanodon, Kielantherium, Zofiabaatar czy wieloguzkowca Indobaatar zofiae.

Na przestrzeni ostatnich 100. lat, w temacie badań ssaków całego mezozoiku jedynie amerykański paleontolog George Gaylord Simpson mógłby się jej równać.
Zhe-Xi Luo .

Źródło: TrowelBlazers, Digventures

Przypisy

1
ADAMS A. 2010. Jane Dieulafoy-All Dressed Up In a Man’s Suit [w:] A. Adams (red.) Ladies of the Field: Early Women Archaeologists and their Search for Adventure. Vancouver.
2
COOPER L. 2016, In Search of Kings and Conquerors: Gertrude Bell and the Archaeology of the Middle East. London.
3
SZEMBEKÓWNA J. 1902. Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych odbytych ostatniemi laty w Siemianicach (powiat kępiński) podała Jadwiga Szembekówna, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 29, s. 56–77.
4
FOGEL J. 2004. Hrabianki Szembekówny – pionierki archeologii wielkopolskiej z przełomu XIX i XX wieku, „Folia Praehistorica Posnaniensia” t. XII, s. 7-45.
5
ALLSEBROOK M. 2003. Born to Rebel: The Life of Harriet Boyd Hawes. Oxford.
6
GARROD D. 1926. The Upper Paleolithic Age of Britain. Oxford.
7
SARNOWSKA W. 1969. Kultura unietycka w Polsce. T. 1. Wrocław–Warszawa–Kraków.
8
JEPSON-GILBERT A. 2023, Maria and the Stars of Nazca. Westminster.

Radosław Biel

Redaktor naczelny AŻ | Oficjalna strona

Archeolog, doktor nauk inżynieryjno-technicznych, popularyzator. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie patronatów i ewentualnej współpracy z „Archeologią Żywą”. Post-doc w Katedrze Antropologii Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół kultury materialnej późnego średniowiecza i wykorzystania nowoczesnych technologii w archeologii. Pasjonat multimediów i gier komputerowych. Prowadzący cyklu cotygodniowych popularnonaukowych webinarów pt. „Kontekst”