Rzymski system zapisywania liczb powstał w starożytnym Rzymie i pozostał sposobem zapisywania liczb i cyfr w całej Europie aż do późnego średniowiecza. Liczby w tym systemie są reprezentowane przez kombinacje liter alfabetu łacińskiego. Współczesne użycie wykorzystuje siedem symboli, każdy ze stałą wartością całkowitą.
Cyfry rzymskie – przelicznik liczby w systemie rzymskim
- I = 1
- V = 5
- X = 10
- L = 50
- C = 100
- D = 500
- M = 1 000
Sposób zapisu pełnych liczb do 3000
- I = 1
- II = 2
- III = 3
- IV = 4
- V = 5
- VI = 6
- VII = 7
- VIII = 8
- IX = 9
- X = 10
- XX = 20
- XXX = 30
- XL = 40
- L = 50
- LX = 60
- LXX = 70
- LXXX = 80
- XC = 90
- C = 100
- CC = 200
- CCC = 300
- CD = 400
- D = 500
- DC = 600
- DCC = 700
- DCCC = 800
- CM = 900
- M = 1000
- MD = 1500
- MM = 2000
- MMM = 3000
- itd.
Sposób tworzenia i odczytu przykładowej liczby
Aby utworzyć liczbę, trzeba zestawić odpowiednie znaki, poczynając od tego oznaczającego liczbę największą do tego oznaczającego liczbę najmniejszą. Następnie
W dużym uproszczeniu jest pięć podstawowych zasad:
- Znaki zestawiamy poczynając od tej oznaczającej największą wartość do najmniejszej,
- każdy rząd należy rozpisać jako osobną cyfrę (tzn. tysiące, setki, dziesiątki),
- zero jest pomijane,
- jednakowe cyfry w rzędzie są zawsze dodawane,
- a cyfry różne są odejmowane lub dodawane w zależności od położenia cyfry mniejszej –
- gdy cyfra mniejsza jest (za) po prawej od większej to jest dodawana,
- a jeśli (przed) po lewej od większej to jest niej odejmowana.
Dzięki przestrzeganiu tych zasad I może występować jedynie przed V i X; X tylko przed C i L; a C poprzedza jedynie D i M. W ten sposób w 4(IV) i 9(IX), pierwszy symbol (I) jest odejmowany od większego (V lub X), unikając w ten sposób nieużywanych aktualnie poczwórnych znaków (IIII, i VIIII). W ten sam sposób działa to dla wyższych liczb czyli dla 40 (XL) i 90 (XC), a także 400 (CD) i 900 (CM).
| Tysiące | Setki | Dziesiątki | Jedności |
|---|---|---|---|
| M | C | X | I |
| MM | CC | XX | II |
| MMM | CCC | XXX | III |
| CD | XL | IV | |
| D | L | V | |
| DC | LX | VI | |
| DCC | LXX | VII | |
| DCCC | LXXX | VIII | |
| CM | XC | IX |
Najłatwiej więc liczbę rzymską wyobrazić sobie jako sumę wszystkich znaków, w której gdy natrafimy na dwie różne cyfry, bierzemy pod uwagę ich rząd i położenie, a następnie dodajemy lub odejmujemy od siebie mniejszą do/od większej. I tak:
- IV = -1(I) + 5(V) = 4
- VI = 5(V) + 1(I) = 6
- VII = 5(V) + 1(I) + 1(I) = 7
- XCV = -10 (X) + 100(C) + 5(V) = 95
- CM = -100 (C) + 1000(M) = 900
- MIX = 1000(M) – 1(I) + 10(X) = 1009
- MXXV = 1000(M)+ 10(X) + 10(X) + 5(V) = 1025
- MMXIV = 1000(M) + 1000(M) + 10(C) – 1(I) + 5(V) = 2014
- MMCLXVI = 1000(M) + 1000(M) + 100(C) + 50(L) + 10(X) + 5(V) +1(I) = 2166
Cyfry rzymskie dziś i gdzie najłatwiej je znaleźć?
Używanie cyfr i liczb rzymskich trwało długo po upadku Cesarstwa Rzymskiego. Dopiero od XIV wieku cyfry rzymskie zaczęto zastępować w większości kontekstów bardziej uniwersalnymi cyframi arabskimi; jednakże proces ten był stopniowy i użycie cyfr rzymskich w niektórych drobnych zastosowaniach trwa do dziś. Jeszcze do niedawna najczęściej można je było znaleźć na tarczach zegarów, lecz w erze wszechobecnych zegarów elektronicznych stają się one coraz rzadziej spotykane. Co raczej nie ulegnie zmianom mody to zapisywanie za ich pomocą liczb porządkowych w imionach władców oraz dat – miesięcy, lat i stuleci. Jednak w przypadku tych ostatnich pewność mamy wyłącznie w przypadku stuleci czy wieków, a i to wyłącznie w języku polskim, ponieważ w przeważającej liczbie języków obcych (nawet w bardzo nam bliskim czeskim) używa się już w tym celu liczb arabskich. Może i nas to czeka w nieodległej przyszłości? Co o tym sądzicie?
Archeolog. Doktorant Politechniki Wrocławskiej. Absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego. Pierwsza osoba, z którą powinno się kontaktować w sprawie problemów ze stroną, profilami AŻ lub ofertami patronatów medialnych. Pasjonat technologii i gier komputerowych.
