Archeologia Żywa 4 (94) 2024

Odkryj tajemnice naszych przodków w najnowszym numerze „Archeologii Żywej”! Czy pochodzimy od małpy? Dlaczego teoria ewolucji, nie jest „tylko” teorią? Jak blisko spokrewnieni jesteśmy z neandertalczykami? Kiedy Homo sapiens pojawił się w Europie? Odpowiedzi na te i liczne inne pytania znajdziesz w ostatnim numerze w 2024 roku!

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 4/2024 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / Czy pochodzimy od małpy?
    Radosław Biel
  • 10 / Nowa „gwiazda” historii ewolucji człowieka
    Patrycja Wagner
  • 16 / Najstarszy przejaw sztuki w Europie Środkowej? Kość z Jaskini w Dziadowej Skale
    Radosław Biel, Kamil Serwatka, Tomasz Płonka, Andrzej Wiśniewski
  • 22 / Neandertalczyku, spójrz mi w oczy – czyli o wyjątkowych cechach tych kopalnych ludzi
    Wioletta Nowaczewska
  • 30 / Początki Homo sapiens w Europie
    Katarzyna Pyżewicz
  • 37 / Wszyscy jesteśmy migrantami
    Krzysztof Borysławski
• WYDARZENIA
  • 42 / „Godny powrót” – ekspozycja rzymskiego sygnetu zdobionego gemmą
    Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy
• ODKRYCIA
  • 44 / Polyksena z Wiązowa. Dziewczyna sprzed trzech tysięcy lat
    Paweł Konczewski
  • 52 / Ciepłe. XVII-wieczny szaniec, bitwa dwóch Wazów i pochówki bez czaszek
    Sławomir Wadyl, Wojciech Bakiera
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 59 / Armageddon istnieje naprawdę. Megiddo w epoce brązu
    Ewa Ronowska
  • 64 / Bursztynowa odyseja. Część 1
    Szymon Modzelewski
  • 71 / Gdzie, jak, dlaczego i dla kogo? Handel i transport w Kanaanie ponad 3500 lat temu
    Adrianna Niźnik-Karmowska
  • 74 / Korzenie hieroglifów egipskich
    Agnieszka Mączyńska
• ARCHEOWARSZTAT
  • 78 / Numizmaty, importy i trochę łaciny. Datowanie w archeologii. Część 3
    Jakub Okonek
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 84 / Łowca z młodszej epoki kamienia
    Poczet Odtwórców Polskich

Od redaktora naczelnego

Z ogromną przyjemnością zapraszam do lektury najnowszego numeru „Archeologii Żywej”. Tym razem przyjrzymy się dokładniej antropogenezie, czyli najdawniejszym przodkom i kuzynom ludzi, rozpatrzymy różne mity i wytłumaczymy niejasności. Numer rozpoczynam osobiście, przyglądając się wciąż najpopularniejszemu pytaniu, czy człowiek pochodzi od małpy? Prócz tego na początku znajdziecie również uproszczone drzewo filogenetyczne naszego gatunku i wyjaśnienia najczęstszych terminów, które pojawiają się w dyskusji na ten temat.

Następnie Patrycja Wagner przybliża stosunkowo nową, przynajmniej w skali milionów lat, „gwiazdę” antropogenezy. Co prawda odkrycie Homo naledi jest na tyle świeże, że wciąż mamy więcej pytań niż odpowiedzi, ale już teraz jest ciekawie. W kwestii zdolności myślenia abstrakcyjnego, z pomocą Kamila Serwatki, Tomasza Płonki i Andrzeja Wiśniewskiego przybliżamy niesamowite znalezisko kości z nacięciami odkrytej w Jaskini w Dziadowej Skale. Zaraz po niej przeskakujemy prosto do neandertalczyków i spoglądamy im w oczy dzięki artykułowi Wioletty Nowaczewskiej. Kontynuując spotkanie rodzinne, Katarzyna Pyżewicz wprowadza nas w świat pierwszych Homo sapiens w Europie. Krzysztof Borysławski zdradzi nam z kolei dlaczego tak naprawdę wszyscy jesteśmy migrantami.

Jednocześnie nie zapominamy o współczesnych inicjatywach, dlatego Jarosław Strobin i Jolanta Szałkowska-Łoś opowiadają o zmodernizowanej wystawie archeologicznej w Muzeum Okręgowym w Bydgoszczy. Zaś wśród najnowszych odkryć znajdziecie opowieść i rekonstrukcję wyglądu twarzy Polykseny z Wiązowa, której los w starożytności zakończył się wyjątkowo tragicznie, a przedstawia ją Paweł Konczewski. Natomiast Sławomir Wadyl i Wojciech Bakiera przybliżą całkowicie odmienny obraz stanowiska w Ciepłem niż do tej pory się przyzwyczailiście.

W dalszej części numeru jest już wyjątkowo starożytnie! Ewa Ronowska pisze o biblijnym Armageddonie i o tym, na ile można go wiązać ze stanowiskiem Megiddo, Szymon Modzelewski pochyla się nad historią wykorzystywania „złota Bałtyku”, Adrianna Niźnik-Karmowska opisuje handel dalekosiężny w Kanaanie, a Agnieszka Mączyńska po raz kolejny zabiera nas do Egiptu. Tym razem tłumaczy jak powstały hieroglify. Nie zawodzi nas też Jakub Okonek z kolejną częścią metod datowania w archeologii. Poprzednio był archeologiczny matrix, a teraz czas na trochę łaciny i monet. Numer zamykamy, jak już regularnie od pewnego czasu, sylwetką rekonstruktora z Pocztu Odtwórców Polskich, a wydobyliśmy najstarszą jaka była dostępna.

Cały proces antropogenezy i kolejnych kroków ewolucji, które doprowadziły do powstania anatomicznie współczesnego człowieka rozumnego, tzn. Ciebie i mnie, to temat niemożliwy do zmieszczenia w jednym numerze. Potraktujcie go zatem jako wstęp, a w przyszłości najpewniej jeszcze do tego zagadnienia powrócimy. Oczywiście jeśli tylko spotka się on z zainteresowaniem, a to możecie wyrażać osobiście.

AŻ 4/2024 – podgląd zawartości

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Czy pochodzimy od małpy? / Radosław Biel

• ALMÉCJA S. 2023. Humans: perspectives on our evolution from world experts, New York.
• BERGER L.R., HAWKS J., DE RUITER D.J., CHURCHILL S.E., SCHMID P., DELEZENE L.K., KIVELL T.L., GARVIN H.M., WILLIAMS S.A., … ZIPFEL B. 2015. Homo naledi, a new species of the genus Homo from the Dinaledi Chamber, South Africa, „eLife” 4, s. e09560, https://doi.org/10.7554/eLife.09560.
• HARMAND S., LEWIS J.E., FEIBEL C.S., LEPRE C.J., PRAT S., LENOBLE A., BOËS X., QUINN R.L., BRENET M., … ROCHE H. 2015. 3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya, „Nature” 521 (7552), s. 310–315, https://doi.org/10.1038/nature14464.
• JOHANSON D.C., WONG K. 2010. Lucy’s legacy: the quest for human origins, New York.
• REICH D., GREEN R.E., KIRCHER M., KRAUSE J., PATTERSON N., DURAND E.Y., VIOLA B., BRIGGS A.W., STENZEL U., … PÄÄBO S. 2010. Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia, „Nature” 468 (7327), s. 1053–1060, https://doi.org/10.1038/nature09710.
• RYSZKIEWICZ M. 2014. Homo sapiens. Meandry ewolucji, Stare Groszki.
• SYKES R.W. 2021. Krewniacy. Życie, miłość, śmierć i sztuka neandertalczyków, Warszawa.
• WHITE T.D., ASFAW B., DEGUSTA D., GILBERT H., RICHARDS G.D., SUWA G., CLARK HOWELL F. 2003. Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia, „Nature” 423 (6941), s. 742–747, https://doi.org/10.1038/nature01669.

Nowa „gwiazda” historii ewolucji człowieka / Patrycja Wagner

• BERGER L.R., HAWKS J., DE RUITER D.J., CHURCHILL S.E., SCHMID P., DELEZENE L.K., KIVELL T.L., GARVIN H.M., WILLIAMS S.A., DESILVA J.M., … ZIPFEL B. 2015. Homo naledi, a new species of the genus Homo from the Dinaledi Chamber, South Africa, „eLife” 4, s. 1–35, https://doi.org/10.7554/eLife.09560.
• BERGER L.R., HAWKS J., FUENTES A., VAN ROOYEN D., TSIKOANE M., RAMALEPA M., NKWE S., MOLOPYANE K. 2023. 241,000 to 335,000 Years Old Rock Engravings Made by Homo naledi in the Rising Star Cave system, South Africa, „eLife” 12, s. 1–40, https://doi.org/10.7554/eLife.89102.1.
• FUENTES A., KISSEL M., SPIKINS P., MOLOPYANE K., HAWKS J., BERGER L.R. 2023. Burials and engravings in a small-brained hominin, Homo naledi, from the late Pleistocene: contexts and evolutionary implications, „eLife” 12, https://doi.org/10.7554/eLife.89125.1.
• RANDOLPH-QUINNEY P.S. 2015. A new star rising: Biology and mortuary behaviour of Homo naledi, „South African Journal of Science” 111 (9/10), s. 01–04, https://dx.doi.org/10.17159/SAJS.2015/A0122.
• MARTINÓN-TORRES M., GARATE D., HERRIES A.I.R., PETRAGLIA M.D. 2023. No scientific evidence that Homo naledi buried their dead and produced rock art, „Journal of Human Evolution”, DOI: 10.1016/j.jhevol.2023.103464.

Najstarszy przejaw sztuki w Europie Środkowej? Kość z Jaskini w Dziadowej Skale / Radosław Biel, Kamil Serwatka, Tomasz Płonka, Andrzej Wiśniewski

• CLOTTES J. 2016. What is Paleolithic Art? Cave Paintings and the Dawn of Human Creativity, Chicago.
• CLOTTES J. 2020. Paleolityczna sztuka jaskiń i schronisk skalnych w Europie, „Archeologia Żywa” 1 (75), s. 4–11.
• LEWIS-WILLIAMS D. 2002. The Mind in the Cave. Consciousness and the Origins of Art, London.
• PŁONKA T. 2020. Symbole w czasach zmiany, czyli sztuka w początkach mezolitu, „Archeologia Żywa” 4 (78), s. 32–37.
• PŁONKA T., WIŚNIEWSKI A., MARCISZAK A., ZIÓŁKOWSKI G., LIPECKI G., DIAKOWSKI M., SERWATKA K. 2024. A Middle Palaeolithic incised bear bone from the Dziadowa Skała Cave, Poland: the oldest marked object north of the Carpathian Mountains, „Journal of Archaeological Science” 166, s. 105971, DOI: 10.1016/j.jas.2024.105971.

Neandertalczyku, spójrz mi w oczy – czyli o wyjątkowych cechach tych kopalnych ludzi / Wioletta Nowaczewska

• BALZEAU A., ALBESSARD-BALL L., KUBICKA A.M., FILIPPO A., BEAUDET A., SANTOS E., BIENVENU T., ARSUAGA J.-L., BARTSIOKAS A., … BUCK L. 2022. Frontal sinuses and human evolution, „Science Advances” 8, eabp9767, DOI: 10.1126/sciadv.abp9767.
• BALZEAU A., HOLLOWAY R.L., GRIMAUD-HERVÉ D. 2012. Variations and symmetries in regional brain surface in the genus Homo, „Journal of Human Evolution” 62, s. 696–706.
• BEN-DOR M., GOPHER A., BARKAI R. 2016. Neandertals’ large lower thorax may represent adaptation to high protein diet, „American Journal of Physical Anthropology” 160, s. 367–378.
• BERMÚDEZ DE CASTRO J.M., MARTÍNEZ I., GRACIA-TÉLLEZ A., MARTINÓN-TORRES M., ARSUAGA J.L. 2021. The Sima de los Huesos Middle Pleistocene hominin site (Burgos, Spain). Estimation of the number of individuals, „The Anatomical Record” 304, s. 1463–1477.
• CHURCHILL S. 1998. Cold adaptation, heterochrony, and neanderthals, „Evolutionary Anthropology” 7, s. 46–61.
• CONDE-VALVERDE M., MARTÍNEZ I., QUAM R., ARSUAGA J.L. 2020. The ear of the Sima de los Huesos hominins (Atapuerca, Spain), „The Anatomical Record” 303, s. 2410–2424.
• GARCÍA-MARTÍNEZ D., BASTIR M., GÓMEZ-OLIVENCIA A., MAUREILLE B., GOLOVANOVA L., DORONICHEV V., AKAZAWA T., KONDO O., ISHIDA H., … HEUZÉ Y. 2020. Early development of the Neanderthal ribcage reveals a different body shape at birth compared to modern humans, „Science Advances” 6, eabb4377, DOI: 10.1126/sciadv.abb4377.
• GUNZ P., TILOT A.K., WITTFELD K., TEUMER A., SHAPLAND C.Y., VAN ERP T.G., DANNEMANN M., VERNOT B., NEUBAUER S., … FISHER S.E. 2019. Neandertal Introgression sheds light on modern human endocranial globularity, „Current Biology” 29, s. 120–127.
• KOCHIYAMA T., OGIHARA N., TANABE H.C., KONDO O., AMANO H., HASEGAWA K., SUZUKI H., PONCE DE LEÓN M.S., ZOLLIKOFER C.P.E., … AKAZAWA T. 2018. Reconstructing the Neanderthal brain using computational anatomy, „Scientific Reports” 8, 6296, DOI: 10.1038/s41598-018-24331-0.
• NEUBAUER S., HUBLIN J.-J., GUNZ P. 2018. The evolution of modern human brain shape, „Science Advances” 4, eaao5961, DOI: 10.1126/sciadv.aao5961.
• NOBACK M.L., SAMO E., VAN LEEUWEN C.H.A., LYNNERUP N., HARVATI K. 2016. Paranasal sinuses: a problematic proxy for climate adaptation in Neanderthals, „Journal of Human Evolution” 97, s. 176–179.
• NOWACZEWSKA W., BINKOWSKI M., BENAZZI S., VAZZANA A., NADACHOWSKI A., STEFANIAK K., ŻARSKI M., TALAMO S., COMPTON T., … HUBLIN J.-J. 2021. New hominin teeth from Stajnia Cave, Poland, „Journal of Human Evolution” 151, 102929, DOI: 10.1016/j.jhevol.2020.102929.
• PEARCE E., DUNBAR R. 2012. Latitudinal variation in light levels drives human visual system size, „Biology Letters” 8, s. 90–93.
• PEARCE E., STRINGER C., DUNBAR R. 2013. New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans, „Proceedings of the Royal Society B” 280, 20130168, DOI: 10.1098/rspb.2013.0168.
• POMEROY E. 2023. Review: The different adaptive trajectories in Neanderthals and Homo sapiens and their implications for contemporary human physiological variation, „Comparative Biochemistry and Physiology, Part A” 280, 111420, DOI: 10.1016/j.cbpa.2023.111420.
• PONCE DE LEÓN M.S., KOESBARDIATI T., WEISSMANN J.D., MILELLA M., REYNA-BLANCO C.S., SUWA G., KONDO O., MALASPINAS A.-S., WHITE T.D., ZOLLIKOFER C.P.E. 2018. Human bony labyrinth is an indicator of population history and dispersal from Africa, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 115, s. 4128–4133.
• RAICHLEN D.A., ARMSTRONG H., LIEBERMAN D.E. 2011. Calcaneus length determines running economy: implications for endurance running performance in modern humans and Neandertals, „Journal of Human Evolution” 60, s. 299–308.
• REILLY P.F., TJAHJADI A., MILLER S.L., AKEY M.J., TUCCI S. 2022. The contribution of Neanderthal introgression to modern human traits, „Current Biology” 32, s. R970–R983, DOI: 10.1016/j.cub.2022.08.027.
• SHORT A. 2017. The relationship between latitudinal light variation and orbit and cranial size in humans, „Journal of Historical Archaeology & Anthropological Sciences” 1, s. 20–22.
• STEWART J.R., GARCÍA-RODRÍGUEZ O., KNUL M.V., SEWELL L., MONTGOMERY H., THOMAS M.G., DIEKMANN Y. 2019. Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment, „Quaternary Science Reviews” 217, s. 310–315.
• WILLMAN J.C., GINTER B., HERNANDO R., LOZANO M., SOBCZYK K., STEFAŃSKI D., SZCZEPANEK A., WERTZ K., WOJTAL P., … VALDE-NOWAK P. 2019. Paleobiology and taphonomy of a Middle Paleolithic Neandertal tooth from Ciemna Cave, Southern Poland, „Journal of Paleolithic Archaeology” 2, s. 359–377.
• WRAGG SYKES R. 2021. Krewniacy. Życie, miłość, śmierć i sztuka neandertalczyków, Warszawa.

Początki Homo sapiens w Europie / Katarzyna Pyżewicz

• HARVATI K., RÖDING C., BOSMAN A.M. et al. 2019. Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia, „Nature” 571, s. 500–504, DOI: 10.1038/s41586-019-1376-z.
• HUBLIN J.-J., SIRAKOV N., ALDEIAS V. et al. 2020. Initial Upper Palaeolithic Homo sapiens from Bacho Kiro Cave, Bulgaria, „Nature” 581, s. 299–302, DOI: 10.1038/s41586-020-2259-z.
• MORAES C., GALASSI F.M., LUCA S., ŠÍDLO J., VAROTTO E., MANTOVANI J.M., ANTÓN N., HABICHT M.E., BENDITTO M.A., BEZERRA T. 2024. The anatomical bases of the 3D digital facial approximation of the Zlatý kůň 1 woman (ca. 43,000 BP), „Anthropological Review” 87 (2), s. 85–97, DOI: 10.18778/1898-6773.87.2.04.
• PRÜFER K., POSTH C., YU H. et al. 2021. A genome sequence from a modern human skull over 45,000 years old from Zlatý kůň in Czechia, „Nature Ecology & Evolution” 5, s. 820–825, DOI: 10.1038/s41559-021-01443-x.
• RICHTER D., GRÜN R., JOANNES-BOYAU R. et al. 2017. The age of the hominin fossils from Jebel Irhoud, Morocco, and the origins of the Middle Stone Age, „Nature” 546, s. 293–296, DOI: 10.1038/nature22335.
• SLIMAK L., ZANOLLI C., HIGHAM T. et al. 2022. Modern human incursion into Neanderthal territories 54,000 years ago at Mandrin, France, „Science Advances” 8, eabj9496, DOI: 10.1126/sciadv.abj9496.
• SMITH G.M., RUEBENS K., ZAVALA E.I. et al. 2024. The ecology, subsistence and diet of ~45,000-year-old Homo sapiens at Ilsenhöhle in Ranis, Germany, „Nature Ecology & Evolution” 8, s. 564–577, DOI: 10.1038/s41559-023-02303-6.
• THE EDITORS OF ENCYCLOPAEDIA BRITANNICA. 2016. Aurignacian culture, „Encyclopedia Britannica”, 10 czerwca. https://www.britannica.com/topic/Aurignacian-culture. Dostęp: 13 września 2024.
• VALLINI L., MARCIANI G., ANELI S. et al. 2022. Genetics and Material Culture Support Repeated Expansions into Paleolithic Eurasia from a Population Hub Out of Africa, „Genome Biology and Evolution” 14 (4), DOI: 10.1093/gbe/evac045.
• WILCZYŃSKI J. 2016. A new beginning: modern humans in Poland, [w:] J. Kabaciński (red.), The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages, t. 1, 500 000–5500 BC, Warszawa, s. 111–128.

Polyksena z Wiązowa. Dziewczyna sprzed trzech tysięcy lat / Paweł Konczewski

• CHUDZIAKOWA J. 1975. Ślady kanibalizmu odkryte na grodzisku kultury łużyckiej w Gzinie, pow. Chełmno, „Wiadomości Archeologiczne” 40 (3), s. 291–297.
• CHUDZIAKOWA J. 1978. Badania archeologiczne na grodzisku kultury łużyckiej w Gzinie, woj. Bydgoszcz, w latach 1968–1976, „Sprawozdania Archeologiczne” 30, s. 113–127.
• DĄBROWSKI J. 2009. Polska przed trzema tysiącami lat. Czasy kultury łużyckiej, Warszawa.
• DULĘBA P., KONCZEWSKI P., KRÓL K., AUGUSTYNIAK A., WASILEWSKI A. 2021. Groby kultury lateńskiej z Wiązowa na Dolnym Śląsku, „Archeologia Polski” 66, s. 93–117, DOI: 10.23858/APol66.2021.007.
• HAŁUSZKO A. 2014. Przemoc na osadzie w Grzybianach: analiza antropologiczna materiału kostnego, [w:] T. Stolarczyk, J. Baron (red.), Osada kultury pól popielnicowych w Grzybianach koło Legnicy, Legnica–Wrocław, s. 571–583.
• HARDING A., ŠUMBEROVÁ R., KNÜSEL C., OUTRAM A. 2007. Velim. Violence and Death in Bronze Age Bohemia, Praha.
• HUGHES D.D. 1991. Human Sacrifice in Ancient Greece, London–New York.
• KNÜSEL C.J., ROB J. 2023. Tafonomia funeralna: przegląd celów i metod, [w:] A. Staniewska, E. Domańska (red.), Ekshumacje polityczne: teoria i praktyka, Gdańsk–Lubin, s. 93–156.
• LUCE J.V. 1987. Homer i epoka heroiczna, Warszawa.
• MIERZWIŃSKI A. 2012. Tajemnice pól popielnicowych. Pogranicze doczesności i zaświatów w perspektywie pradziejowej antropologii śmierci, Wrocław.
• MARCINKOWSKA-ROSÓŁ M. 2006. Polyksena jako przykład ofiary z człowieka w starożytnej Grecji (Eurypides, „Hekabe” 518–582), [w:] L. Mrozewicz (red.), Starożytność w wielu perspektywach, Bydgoszcz, s. 43–51.
• TUCKER K. 2015. An Archaeology of Human Decapitation Burials, Barnsley.

Ciepłe. XVII-wieczny szaniec, bitwa dwóch Wazów i pochówki bez czaszek / Sławomir Wadyl, Wojciech Bakiera

• AUGUSIEWICZ S. 2023. Diariusz kampanii w Prusach Królewskich w 1626 roku Wolfa von der Ölsnitza, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 24, s. 201–234.
• BOGDANOWSKI J. 2002. Architektura Obronna w krajobrazie Polski od Biskupina do Westerplatte, Warszawa–Kraków.
• CHOIŃSKA-BOCHDAN E. 1975. Ciepłe, pow. Tczew, stanowisko 3, IA. Badania 1970 r., s. 156–157.
• ŁĘGA W. 1930. Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk, t. 1–2, Toruń.
• OSSOWSKI G. 1878. O pomnikach przedhistorycznych Prus Królewskich, Toruń.
• OSSOWSKI G. 1880. Porzecze Wieżycy i przyległe mu wybrzeża rzeki Wisły pod względem archeologicznym, Kraków.
• SIKORSKI J. (red.) 1965. Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. 1, Warszawa.
• WADYL S. (red.) 2019. Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.
• ŻURKOWSKI S. 1860. Żywot Tomasza Zamojskiego Kanclerza Wielkiego Koronnego, Lwów.

Armageddon istnieje naprawdę. Megiddo w epoce brązu / Ewa Ronowska

• BARWIK M. 2019. Bitwa pod Megiddo (1457 r. p.n.e.), Warszawa.
• CLINE E.H. 2002. The Battles of Armageddon: Megiddo and the Jezreel Valley from the Bronze Age to the Nuclear Age, University of Michigan.
• FINKELSTEIN I. 2013. The Forgotten Kingdom. The Archaeology and History of Northern Israel, Atlanta.
• RONOWSKA E. 2019. Biblijne Megiddo w świetle rezultatów badań archeologicznych, „Collectanea Theologica” 89 (3), s. 5–41, DOI: 10.21697/ct.2019.89.3.01.
• USSISHKIN D. 2018. Megiddo – Armageddon. The Story of the Canaanite and Israelite City, Jerusalem.

Bursztynowa odyseja. Część 1 / Szymon Modzelewski

• BURDUKIEWICZ J. 2009. Further Research on Amber in Palaeolithic Archaeology, [w:] J.M. Burdukiewicz, K. Cyrek, P. Dyczek, K. Szymczak (red.), Understanding the Past: Papers offered to Stefan K. Kozłowski, Warszawa, s. 69–74.
• KOSMOWSKA-CERANOWICZ B. 2012. Bursztyn w Polsce i na świecie = Amber in Poland and in the World, Warszawa.
• MANASTERSKI D., PIASECKI K., WALUŚ A. 2001. Schyłkowoneolityczny grób szkieletowy z ozdobami bursztynowymi ze stanowiska X w Ząbiu, woj. warmińsko-mazurskie, „Światowit” III (XLIV)/B, s. 145–166.
• MAZUROWSKI R. 2014. Prahistoryczne bursztyniarstwo na Żuławach Wiślanych: Późnoneolityczne centrum pozyskiwania i obróbki bursztynu na niedźwiedzióweckim mikroregionie osadniczym (3300–2400 l. p.n.e.), Malbork.
• MURILLO-BARROSO M., MARTINÓN-TORRES M. 2012. Amber Sources and Trade in the Prehistory of the Iberian Peninsula, „European Journal of Archaeology” 15 (2), s. 187–216.
• MURILLO-BARROSO M., CÓLLIGA A.M., MARTINÓN-TORRES M. 2023. The earliest Baltic amber in Western Europe, „Nature: Scientific Reports” 13, 14250.

Gdzie, jak, dlaczego i dla kogo? Handel i transport w Kanaanie ponad 3500 lat temu / Adrianna Niźnik-Karmowska

• BASS G. 1986. A Bronze Age Shipwreck at Ulu Burun (Kaş): 1984 Campaign, „American Journal of Archaeology” 90 (3), s. 269–296.
• BELL C. 2012. The merchants of Ugarit: oligarchs of the Late Bronze Age trade in metals?, [w:] V. Kassianidou, G. Papasavvas (red.), Eastern Mediterranean Metallurgy in the Second Millennium BC, Oxford, s. 180–187.
• GONEN R. 1992. Burial Patterns and Cultural Diversity in Late Bronze Age Canaan, Winona Lake.
• NIEHR H. 1999. „Baal-Zaphon”, [w:] K. van der Toorn, B. Becking, P.W. van der Horst (red.), Dictionary of Deities and Demons in the Bible, 2nd edition, s. 152–154.

Korzenie hieroglifów egipskich / Agnieszka Mączyńska

• CIAŁOWICZ K. 1999. Początki cywilizacji egipskiej, Warszawa–Kraków.
• ĆWIEK A. 2022. Hieroglify egipskie. Mowa bogów, Poznań.
• DREYER G. 2011. Tomb U-j: A Royal Burial of Dynasty 0 at Abydos, [w:] E. Teeter (red.), Before the Pyramids. The Origins of Egyptian Civilization, Chicago, s. 127–136. URL: https://isac.uchicago.edu/research/publications/oimp/oimp-33-pyramids-origins-egyptian-civilization.
• REGULSKI I. 2016. The Origins and Early Development of Writing in Egypt, „The Oxford Handbook of Topics in Archaeology”, DOI: 10.1093/oxfordhb/9780199935413.013.61.
• HARTUNG U. 2018. Cemetery U at Umm el-Qaab and the Funeral Landscape of the Abydos Region in the 4th Millennium BC, [w:] Desert and the Nile. Prehistory of the Nile Basin and the Sahara. Papers in honour of Fred Wendorf (= Studies in African Archaeology 15), Poznań.
• DREYER G. 1998. Umm el-Qaab I. Das prädynastische Königsgrab U-j und seine frühen Schriftzeugnisse, Kairo.

Numizmaty, importy i trochę łaciny. Datowanie w archeologii. Część 3 / Jakub Okonek

• RENFREW C., BAHN P. 2002. Archeologia. Teorie, metody, praktyki, Warszawa.
• ŁAWECKA D. 2003. Wstęp do archeologii, Warszawa–Kraków.
• FAGAN B. 2021. Krótka historia archeologii, Warszawa.
• KEMMERS F., MYRBERG N. 2011. Rethinking numismatics. The archaeology of coins, „Dialogues” 18(1), s. 87–108.
• KUNISZ A. 1982. Numizmatyka rzymska, [w:] E. Wipszycka (red.), Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t. I, Warszawa, s. 269–293.
• ASHMORE W., SHARER R.J. 2008. Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii, Kraków.
• MILUTINOVIĆ D. 2015. Monety rzymskie w skarbach średniowiecznych – amulety chroniące skarb?, „Folia Numismatica” 29(1), s. 3–8.