Archeologia Żywa 4 (86) 2022

W najnowszym numerze „Archeologii Żywej” wyruszamy w podróż dookoła świata śladami naszych rodzimych badaczy! Opisujemy badania prowadzone prawie na każdym kontynencie, więc każdy powinien znaleźć coś dla siebie.

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 4/2022 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / Dziki Zachód wciąż skrywa wiele tajemnic! Polscy badacze w Mesa Verde
    Radosław Palonka
  • 14 / Śmierć i ceremoniały pogrzebowe w neolitycznym Çatalhöyük
    Katarzyna Harabasz, Maciej Chyleński, Arkadiusz Marciniak
  • 20 / Jak Polska wywalczyła swe miejsce w badaniach Egiptu i Nubii?
    Radosław Biel
  • 24 / Łowcy sztuki naskalnej III. Kamienne węże z Oazy Dachla
    Paweł L. Polkowski
  • 28 / Jak odkrywać antyczne i średniowieczne miasto? Włosko-polskie badania w Ferento
    Giuseppe Romagnoli, Marcin Piotrowski, Patrycja Piotrowska
  • 36 / Grobowiec scytyjskiej arystokracji w górach południowej Syberii
    Łukasz Oleszczak
  • 39 / Zaginione kultury Gobi i Ałtaju
    Józef Szykulski, Mirosław Masojć
  • 46 / Nowe światło na rongorongo – pismo Wyspy Wielkanocnej
    Rafał Wieczorek
  • 52 / Kult wody i krajobraz po bitwie. Badania jeziora Petén Itzá w Gwatemali
    Magdalena Krzemień, Małgorzata Mileszczyk, Elżbieta Łuba, Andrzej Górnicki
• ARCHEOWARSZTAT
  • 60 / Etnoarcheologia a archeologia
    Jakub Okonek
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 66 / Dolna Kartlia. U źródeł europejskiej prahistorii
    Przemysław Polakiewicz
  • 74 / Rio Bec A – miasto Majów bez placów i boisk
    Przemysław A. Trześniowski
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 82 / Ptak o dwóch twarzach, czyli kruk w mitologiach i wierzeniach
    Piotr Kazimirski
• ARCHEOKUCHNIA
  • 86 / Nalewki ziołowe
    Maciej Słowiński

Od redaktora naczelnego

Jeśli jesteście z nami od dłuższego czasu, to z pewnością wiecie, że archeologia ziem współczesnej Polski jest naszą największą pasją. Myśląc jednak o odkrywaniu tajemnic przeszłości, nigdy nie powinniśmy zamykać się wyłącznie do ziem między Odrą a Bugiem. Po co jednak wysyłać naszych naukowców za granicę, skoro u nas jest wciąż tak wiele do zrobienia?

Powodów jest parę, ale najważniejszym wydaje się – by nie być pomijanymi. Więcej o tym piszę w swoim artykule na temat tego jak polska archeologia wywalczyła sobie pozycję na arenie międzynarodowych badań w Egipcie i Sudanie. Drugi tekst o tematyce północnoafrykańskiej jest autorstwa Pawła Polkowskiego i dotyczy Oazy Dachla. Dlaczego tylko dwa o Afryce? Samymi badaniami prowadzonymi nad Nilem moglibyśmy zapełnić kilkanaście numerów! Postanowiliśmy jednak, że w tym numerze zaprezentujemy Wam choć namiastkę tego, jak wielce światową naukową ekstraklasę tworzą nasi rodacy i rodaczki badający także inne części świata!

Numer otwiera Radosław Palonka podsumowując wyniki tegorocznych badań kultur prekolumbijskich z Mesa Verde w amerykańskim Kolorado. Po nim przenosimy się do basenu Morza Śródziemnego, skacząc w czasie do neolitycznego Çatalhöyük, wspomnianej już północnej Afryki, a także starożytnego Ferento we Włoszech. Na azjatyckie stepy przenoszą nas Józef Szykulski i Mirosław Masojć, opisując wyniki swoich poszukiwań śladów zaginionych kultur Gobi i Ałtaju. Następnie co koń wyskoczy galopujemy do syberyjskiej Doliny Królów i odkryć omawianych przez Łukasza Oleszczaka. Następnie wpław – przez Ocean Spokojny na Wyspę Wielkanocną, by zapoznać się z zagadką pisma rongorongo analizowanego przez Rafała Wieczorka. Całe okrążenie globu kończymy zaś w Gwatemali, na opisie sukcesów projektu Petén Itzá. Równie zagranicznie jest i poza tematem numeru: przeczytacie tam o etnoarcheologii, Gruzji i Rio Bec, czyli intrygującym mieście Majów bez placów i boisk. Dywagacje mitologiczne w tym numerze poświęcamy zaś krukom, a archeokuchnię – ziołowym nalewkom.

Jeśli oczekujecie w następnych numerach więcej tematów z terenów Polski, to możecie spać spokojnie. Takie są właśnie w planach! Oczywiście, mimo naszych najszczerszych chęci, nie jesteśmy w stanie zmieścić informacji o wszystkich polskich badaniach i mam nadzieję, że inni ba-dacze nam to wybaczą. Dla każdego chętnego znajdzie się za to miejsce na naszej stronie internetowej. Zachęcam do obserwowania nie tylko jej, ale także naszych profili społecznościowych. Dziękuję wszystkim, którzy je lubią lub subskrybują!

AŻ 4/2022 – podgląd zawartości

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Dziki Zachód wciąż skrywa wiele tajemnic! Polscy badacze w Mesa Verde / Radosław Palonka

• ORTMAN S.G. 2008. Action, place and space in the Castle Rock Community, [w:] M. D. Varien, J. M. Potter (red.) The Social Construction of Communities: Agency, Structure, and Identity in the Pre-Hispanic Southwest, Lanham, s. 125–154.
• PALONKA R. 2021. Investigations of Ancestral Pueblo Rock Art in the Lower Sand Canyon Area of Canyons of the Ancients National Monument, Colorado, [w:] D. A. Kaiser, Mavis Greer, James D. Keyser (red.) American Indian Rock Art 47, Minnesota, s. 105–121.
• PALONKA R., O’MEARA K., CIOMEK K., XU Z. 2020. Ancestral Pueblo settlement structure and sacred landscape at Castle Rock Community, Colorado, „Antiquity” 94 (374), s. 491–511 (co-authors:).
• PALONKA R., ZYCH B., MACMILLAN V.M. 2022. Photogrammetry and 3D laser scanning as methods of digital documentation of Ancestral Pueblo sites in the canyons of the Mesa Verde region, Colorado (USA), [w:] Ł. Miszk I in.. (red.) Proceedings from the Computer Applications and Quantitative Methods in Archaeology (CAA) 2019 Conference, Tübingen, s. 17–33.
• SCHAAFSMA P. 1980. Indian Rock Art of the Southwest. Santa Fe & Albuquerque.

Śmierć i ceremoniały pogrzebowe w neolitycznym Çatalhöyük / Katarzyna Harabasz, Maciej Chyleński, Arkadiusz Marciniak

• CHYLEŃSKI M., EHLER E., SOMEL M., YAKA R., KRZEWIŃSKA M., DABERT M., JURAS A., MARCINIAK A. 2019. Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities, „Genes” 10 (3), s. 207, DOI: https://doi.org/10.3390/genes10030207.
• HADDOW S.D., M. J. SCHOTSMANS, MILELLA M., PILLOUD M.A., TIBBETTS B., BETZ B.J., KNÜSEL C.J. 2021. Funerary practices at Neolithic Çatalhöyük: body treatment and deposition, [w:] I. Hodder (red.), Peopling the Landscape of Çatalhöyük: Reports from the 2009–2017 Seasons (=British Institute at Ankara 13), London, s. 281-314.
• KNÜSEL CH. 2014. Crouching in Fear: Terms of Engagement for Funerary Remains, „Journal of Social Archaeology” 14 (1), s. 26-58.
• LARSEN C.S, KNÜSEL C.J, HADDOW S.D, PILLOUD M.A, MILELLA M., SADVARI J.W, PEARSON J, RUFF C.B, GAROFALO E.M, BOCAEGE E, BETZ B.J, DORI I, GLENCROSS B. 2019. Bioarchaeology of Neolithic Çatalhöyük reveals fundamental transitions in health, mobility, and lifestyle in early farmers, „PNAS” 116 (26), s. 12615-12623, DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.1904345116.
• MARCINIAK A. 2015, A new perspective on the Central Anatolian Late Neolithic. The TPC Area excavations at Çatalhöyük, [w:]S. R. Steadman, G. McMahon (red.), The Archaeology of Anatolia. Recent Discoveries (2011-2014). Volume I, Newcastle upon Tyne, s. 6-25.
• MARCINIAK A., BARAŃSKI M., BAYLISS A., CZERNIAK L., GOSLAR T., SOUTHON J., TAYLOR R.E. 2015, Fragmenting times: interpreting a Bayesian chronology for the Late Neolithic occupation of Çatalhöyük East, Turkey, „Antiquity” 89 (343), s. 154-176.
• MARCINIAK A, DEMBOWIAK M., FILIPOWICZ P., HARABASZ K., HORDECKI J. 2017, Excavations in the TPC Area, Çatalhöyük Archive Report 2017, s. 83-99.
• MARCINIAK A., FILIPOWICZ P., HARABASZ K. 2019, The Late Neolithic at Çatalhöyük in the TPC Area: An Overview. [w:] S. R. Steadman, G. McMahon (red.) The Archaeology of Anatolia, Volume III, Recent Discoveries (2017-2018), Newcastle upon Tyne, s. 4-14.
• PILLOUD M., HADDOW S., KNÜSEL CH., LARSEN C.S. 2016, A Bioarchaeological and Forensic Re-assessment of Vulture Defleshing and Mortuary Practices at Neolithic Çatalhöyük, „Journal of Archaeological Science: Reports” 10, s. 735-743.
• YAKA R., MAPELLI I., KAPTAN D., DOĞU A., CHYLEŃSKI M., ERDAL O.D., KOPTEKIN D., VURAL K.B., BAYLISS A., MAZZUCATO C., FER E., ÇOKOĞLU S.S., LAGERHOLM V.K., KRZEWIŃSKA M., KARAMURAT C. 2021, Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes, „Current Biology” 31, s. 2455–2468, DOI: https://doi.org/10.1016/j.cub.2021.03.050.

Jak Polska wywalczyła swe miejsce w badaniach Egiptu i Nubii? / Radosław Biel

• LIPIŃSKA J. 1982. Kazimierz Michałowski, „Znak” 6, s. 809–812.
• MICHAŁOWSKI K. 1983. Od Edfu do Faras. Warszawa.
• MYŚLIWIEC K. 2016. W cieniu Dżesera. Badania polskich archeologów w Sakkarze. Warszawa.
• PANER H., OBŁUSKI A., El-TAYEB M. (red.) 2022. From Faras to Soba. Warszawa, URL: https://bit.ly/faras-to-soba.
• SADURSKA A. 1973. Katedra Archeologii Śródziemnomorskiej w latach 1945-1972, „Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego” 13, s. 81-95.

Łowcy sztuki naskalnej III. Kamienne węże z Oazy Dachla / Paweł L. Polkowski

• POLKOWSKI P. 2022, Skały w ruchu. Petroglify i ścieżki w sercu Pustyni Zachodniej, Poznań.

Jak odkrywać antyczne i średniowieczne miasto? Włosko-polskie badania w Ferento / Giuseppe Romagnoli, Marcin Piotrowski, Patrycja Piotrowska

• MAETZKE G. 2002. Ferento: trasformazioni di un contesto urbano tra tarda antichità e basso medioevo, [w:] S. Lusuardi Siena (red.), Fonti archeologiche e iconografiche per la storia e la cultura degli insediamenti nell’altomedioevo. Atti delle giornate di studio. Milano-Vercelli, 21-22 marzo 2002, Milano, s. 91-122.
• ROMAGNOLI G. 2014. Ferento. La città e il suo suburbio tra antichità e medioevo, Roma.
• ROMAGNOLI G., BOZZO F., MONTAGNETTI R., PASTURA G., PIERMATINI L., VILLARI A. 2018. Ferento medievale: le campagne di survey 2015 e 2016, „Fasti Online Documents & Researchs” 6, s. 1-18.
• SADURSKA A. 1953. Inscriptions latines et monuments funeraires remains au Musee National a Varsovie, Warszawa 1953.
• VARANO M., SCAIA F., ROMAGNOLI G., PREGAGNOLI S., GÜLL P., PANICHI F., MAETZKE G., CALABRIA M. E.M, FRONTI D., PATILLI T. 2001. Ferento (Viterbo). Indagini archeologiche nell’area urbana (1994-2000), „Archeologia Medievale”, XXVIII, s. 295-322.

Grobowiec scytyjskiej arystokracji w górach południowej Syberii / Łukasz Oleszczak

• CHOCHOROWSKI J. 2014. Scytowie a Europa Środkowa – historyczna interpretacja archeologicznej rzeczywistości, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom XXXV, s. 9-58.
• ČUGUNOV K.V., PARZINGER H., NAGLER A. 2017. Tsarskiy kurgan skifskogo vremeni Aržan-2 v Tuvie, Novosibirsk.

Zaginione kultury Gobi i Ałtaju / Józef Szykulski, Mirosław Masojć

• MASOJĆ M., SZYKULSKI J., 2020.Pracownia Archeologii Pozaeuropejskiej [w:] Siedemdziesiąt pięć lat archeologii w Uniwersytecie Wrocławskim, M. Masojć, J. Piekalski (red.), Wrocław.
• MASOJĆ M., SZYKULSKI J., GUNCHINSUREN B., ODSUREN D., SZMIT M., ODPUREV G., ENKHTAIVAN N. 2017. Around the Flint Valley: Surveying the Stone Age of the borderland area between the Altai Mountains and the Gobi Desert in Mongolia, „Eurasian Prehistory” 14, s. 3-22.
• MASOJĆ M., SZYKULSKI J., GUNCHINSUREN B., ODSUREN D., WINIARSKA-KABACIŃSKA M., SZMIT M. 2019: A Levalloisian jasper cache from the Arts Bogdyn Nuruu massif in the Gobi Altai Mountains, southern Mongolia, „Comptes Rendus Palevol” 18 (4), s. 479-491, https://doi.org/10.1016/j.crpv.2019.02.003
• SZYKULSKI J.,MASOJĆ M. 2019. Polish archaeological investigations in Mongolia. „Studia Archaeologica Instituti Archaeologici Academiae Scientiarium Mongolica”, 38, s.112-117..

Nowe światło na rongorongo – pismo Wyspy Wielkanocnej / Rafał Wieczorek

• HORLEY P. 2021. Rongorongo. Inscribed objects from Rapa Nui, Easter Island, Chile.
• WIECZOREK R. M. 2019. Opening and Closing Sequences in Rongorongo Texts, [w:] B. Vogt, A. Kühlem, A. Mieth, H.-R. Bork (red.), Easter Island and the Pacific. Cultural and Environmental Dynamics, Easter Island, Chile, s. 421-430.
• WIECZOREK R. M., FRANKIEWICZ K. E., OSKOLSKI A. A., HORLEY P. 2021. The rongorongo tablet from Berlin and the time-depth of Easter Island’s writing system. „The Journal of Island and Coastal Archaeology”, s. 1-20.

Kult wody i krajobraz po bitwie. Badania jeziora Petén Itzá w Gwatemali / Magdalena Krzemień, Małgorzata Mileszczyk, Elżbieta Łuba, Andrzej Górnicki

• KRZEMIEŃ M., LAMBERT S., MACIEJEWSKI J., MILESZCZYK M., SNOPEK I. 2019, Petén Itzá Project. Na tropie tajemnic Majów, „Divers24” 9. s. 102–111.
• KRZEMIEŃ M., HERMES B., MACIEJEWSKI J., MILESZCZYK M., POPEK M. 2019, Petén Itzá Project – Results of the Underwater Reconnaissance in Lake Petén Itzá (Northern Guatemala), [w:] A. Chołuj, M. Mileszczyk, M. Nowakowska (red.), Archaeology: Just Add Water, „Światowit” Suppl. Series U, vol. 2/2019. s. 115–134.
• KRZEMIEŃ M., HERMES B., MACIEJEWSKI J., MILESZCZYK M., POPEK M. 2020, Wyniki I i II sezonu badań archeologicznych w jeziorze Peten Itza, Gwatemala, „Polish Journal of the Arts and Culture” 11 (1). s. 137–152.

Etnoarcheologia a archeologia / Jakub Okonek

• BRIAN F. 2021, Krótka historia archeologii, Warszawa.
• HODDER I. 1995, Czytanie Przeszłości, Poznań.
• JOHNSON M. 2013, Teoria archeologii, Wprowadzenie, Kraków
• KOBYLIŃSKI Z. 2012, Etnoarcheologia, [w:] S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cygnot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, s. 721–731.
• POLITIS G.G. 2015, Reflections on Contemporary Ethnoarchaeology. „Pyrenae” 46 (1), s. 41-83.
• RENFREW C., BAHN P. 2002, Archeologia. Teorie, metody, praktyki, Warszawa.
• STARK M.T., SKIBO J.M. 2007, A History of the Kalinga Ethnoarchaeological Project, [w:] J.M. Skibo, M.W. Graves, M.T. Stark (red.), Archaeological Anthropology: Perspectives on Method and Theory. Arizona, s. 93–110.

Dolna Kartlia. U źródeł europejskiej prahistorii / Przemysław Polakiewicz

• GAMKRELIDZE G. (red) 2010. Baku-Tbilisi-Ceyhan. South Caucasian Pipeline and Archaeology in Georgia, Tbilisi.
• MCGOVERN P., JALABADZE M., BATIUK S., CALLAHAN M.P., SMITH K.E., HALL G.R., KVAVADZE E., MAGHRADZE D., RUSISHVILI N., … LORDKIPANIDZE D. 2017. Early Neolithic wine of Georgia in the South Caucasus, „Proceedings of the National Academy of Sciences”, 114 (48), s. E10309–E10318, https://doi.org/10.1073/pnas.1714728114.
• NARIMANISHVIL D. 2019. Cyclopean fortresses in Georgia (= Sak̕art̕velos tsik̕lop̕uri simagreebi), Tbilisi.
• SAGONA A. 2017. The Archaeology of the Caucasus: From Earliest Settlements to the Iron Age, New York, https://doi.org/10.1017/9781139061254.

Ptak o dwóch twarzach, czyli kruk w mitologiach i wierzeniach / Piotr Kazimirski

• HEINRICH B. 2018, Umysł kruka. Badania i przygody w świecie wilczych ptaków, Wołowiec.
• SKAIFE C. 2020. Ravenmaster: Life with the Ravens at the Tower of London. Oxford.
• SZYJEWSKI A. 1991. Symbolika Kruka. Między mitem a rzeczywistością, Kraków.
• VAN GROUW H. 2014. Some black-and-white facts about the Faeroese white speckled Common Raven Corvus corax varius, „Bulletin of the British Ornithologists’ Club” 134 (1), s. 4-13.
• VARGAS W. 2020. Bestiariusz. Zwierzęta. Olszanica.
• ZAWADZKA D. 2006. Kruk. Świebodzin

Nalewki ziołowe / Maciej Słowiński

• STANDAGE T. 2006., A History of the World in 6 Glasses, New York.