Archeologia Żywa 3 (85) 2022

„Wojna, wojna nigdy się nie zmienia…” W najnowszym numerze „Archeologii Żywej” opisujemy m.in. najstarsze konflikty i wojowników, o których zapomniała historia, wrocławski spór o piwo, wciąż widoczne ślady po II wojnie światowej i średniowieczne skarby z Trójcy k. Zawichostu.

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 3/2022 – spis treści

• DAWNE KONFLIKTY
  • 04 / Groby, kule i uczeni. Archeologia na polach bitew
    Jakub Wrzosek
  • 12 / Wojownicy epoki miedzi
    Stanisław Wilk
  • 20 / Tollense – bitwa, którą ominęła historia
    Jakub Okonek
  • 26 / Krew i Wino. Konflikty wczesnośredniowiecznych Skandynawów z mieszkańcami Vinlandii
    Jeremi Kołecki
  • 34 / Xipe Tótec, czyli Nasz Pan Obdarty ze Skóry
    Iwona Żelazowska
  • 42 / Wojna piwna we Wrocławiu
    Radosław Biel
  • 52 / Krajobraz bitwy: Toporów 1945
    Paweł Konczewski
  • 56 / Jak doszło do odkryć i badań w chojnickiej Dolinie Śmierci?
    Dawid Kobiałka
• ODKRYCIA
  • 62 / Średniowieczna Trójca koło Zawichostu – nie tylko skarby
    Marek Florek
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 48 / Z czego pito piwo na Śląsku w XIV–XV wieku?
    Jakub Szajt
  • 70 / Cyna – metal cenniejszy od złota. Część 2
    Szymon Modzelewski
• ARCHEOWARSZTAT
  • 78 / Szkiełkiem i okiem. Badania śladów produkcji i użytkowania na zabytkach archeologicznych
    Dawid Sych
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 84 / Bóstwa wojenne z różnych stron świata
    Szymon Jamaszewski
• ARCHEOKUCHNIA
  • 86 / Wojskowe racje
    Maciej Słowiński

Od redaktora naczelnego

Gdy planowaliśmy numer poświęcony dawnym konfliktom, nie spodziewaliśmy się, że w Europie XXI wieku przyjdzie nam obserwować podobne tragedie tuż za granicami naszego kraju. Pomimo względnie spokojnych czasów, w jakich mamy szansę żyć, konflikty zbrojne cały czas wybuchają w różnych częściach świata. O tych odległych myślimy jednak bardzo rzadko. Gdy piszę te słowa, mija 122 dzień wojny obronnej Ukrainy. Pozostaje mieć tylko nadzieję, że wkrótce i ten konflikt zakończy się sukcesem obrońców, stając się częścią naszej przeszłości, a nie teraźniejszości. W samym numerze przeczytacie jednak wyłącznie o przeszłości, zarówno bliższej jak i dalszej. Ułożyliśmy go zresztą tak, by zainteresował nawet osoby na co dzień od konfliktów stroniące.

O tym, jak doszło do powstania kasty pierwszych wojowników pisze Stanisław Wilk, opisując m.in. ich najsłynniejsze pochówki z terenów dzisiejszej Polski. Przyjrzymy się również zapomnianej na 3000 lat wielkiej bitwie nad rzeką Tollense, znanej u nas pod nazwą Dołęża. Cała wiedza na jej temat pochodzi wyłącznie z badań archeologicznych, a Jakub Okonek dokładnie przyjrzał się dotychczasowym wnioskom badaczy. Dzięki badaniom pól bitewnych można osiągnąć bowiem niesamowite informacje, o czym dowiecie się szczegółowo z artykułu Jakuba Wrzoska. O bliższych nam czasowo konfliktach piszą z kolei Paweł Konczewski – opisując pozostałości forsowania Nysy Łużyckiej w 1945 roku oraz Dawid Kobiałka – relacjonując przyczyny podjęcia badań chojnickiej Doliny Śmierci.

Tradycyjnie i w tym numerze znajdziecie również artykuły spoza tematu numeru. O wiele luźniejszym nawiązaniem do dawnych konfliktów jest bowiem mój artykuł o tzw. wrocławskiej wojnie piwnej. Również o piwie, a dokładnie z czego pito je w średniowieczu, pisze Jakub Szajt. Całkiem inne i bardziej krwawe oblicze przeszłości ukazuje zaś Iwona Żelazowska w swym artykule o obdartym ze skóry bóstwie – Xipe Tótecu. Nie zabrakło też tematu skarbów – i to nie byle jakich, bo trzech ogromnych depozytów srebrnych monet z Zawichostu-Trójcy. Przypomnę, że odkrycie to uzyskało dzięki Waszym głosom tytuł Najcenniejszego Skarbu 2021 w naszym dorocznym plebiscycie na Archeologiczne Sensacje! Poza nimi mamy drugą cześć artykułu o tym, jak cennym surowcem była cyna, autorstwa Szymona Modzelewskiego. Dodatkowo Dawid Sych przybliża tajniki traseologii, Szymon Jamaszewski opisuje bóstwa wojenne, a Maciej Słowiński zagląda do kociołków rzymskich legionów.

AŻ 3/2022 – podgląd zawartości

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Groby, kule i uczeni. Archeologia na polach bitew / Jakub Wrzosek

• CARMAN J. 2013. Archaeologies of Conflict, London.
• FOX R. A. 1997. Archaeology, History, and Custer’s Last Battle. The Little Big Horn Reexamined, Norman.
• SCOTT D., BABITS L., HAECKER CH. (eds.) 2007. Fields of Conflict: Battlefield Archaeology from the Roman Empire to the Korean War, vol. 1-2, Westport.
• WRZOSEK J. 2017. Historyczne pole bitwy jako stanowisko archeologiczne. Wybrane problemy, „Ochrona Zabytków” 2 (271), s. 79-98.
• WRZOSEK J. 2019. Od archeologii pól bitewnych do archeologii konfliktów, [w:] H. Mik, W. Węglińska (red.), Materialne pozostałości konfliktów i zbrodni XX wieku w świetle najnowszych badań archeologicznych, Gdańsk, s. 32-42.
• ZALEWSKA A. I. (red.) 2019. Archeologiczne przywracanie pamięci o wielkiej wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914-1915), Warszawa.

Wojownicy epoki miedzi / Stanisław Wilk

• BOGNÁR-KUTZIÁN I. 1963. The Copper Age Cemetery of Tiszapolgár-Basatanya. Budapest.
• BUDD C., BOGUCKI P., LILLIE M., GRYGIEL R., LORKIEWICZ W., SCHULTING R. 2020. All things bright: copper grave goods and diet at the Neolithic site of Osłonki, Poland, „Antiquity” 94 (376), s. 932-947.
• CSÁNYI M., RACZKY P., TÁRNOKI J. 2010. Das kupferzeitliche Graberfeld von Rákóczifalva Bagi fold in Ungarn, Das Altertum 55, s. 241-270.
• GOVEDARICA B., MANZURA I. 2016. The Giurgiuleşti cemetery in chronological and cultural context of Southeastern and Eastern Europe. „Eurasia Antiqua” 22, s. 1-39.
• GRYGIEL R. 2008. Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek. Tom II cz. 1-3. Środkowy neolit. Grupa brzesko-kujawska kultury lendzielskiej. Łódź.
• IVANOV I. 1975. Razkopki na Varnenskiya eneoliten nekropol prez 1972 g, „Izvestia na Narodniya Muzej Varna” 11, s. 1-16.
• JAŻDŻEWSKI K. 1938. Cmentarzyska kultury ceramiki wstęgowej i związane z nimi ślady osadnictwa w Brześciu Kujawskim, „Wiadomości Archeologiczne” 15, s. 1-105.
• KACZANOWSKA M., TUNIA K. 2009. Kultura lendzielska, [w:] A. Czekaj-Zastawny (red.), Obrządek pogrzebowy kultur pochodzenia naddunajskiego w neolicie Polski południowo-wschodniej (5600/5500-2900 BC), Kraków, s. 259-308.
• KADROW S. 2011. Procesy eneolityzacji Europy – wybrane zagadnienia, „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Archaeologica” 28, s. 75-89.
• KADROW S. 2015. The idea of eneolithic, [w:] K. Kristiansen, L. Šmejda, J. Turek (red.), Paradigm found. Archaeological Theory – Present, Past And Future. Essays in Honour of Evžen Neustupný, Oxford – Philadelphia, s. 248-262.
• KADROW S. 2017. The Danubian world and the dawn of the metal ages, [w:] P. Włodarczak (red.), The Past Societies 2. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages: 5500-2000 BC, Warszawa, s. 63-106.
• KADROW S., ZAKOŚCIELNA A. 2000. An Outline of the Evolution of Danubian Cultures in Małopolska and Western Ukraine, [w:] A. Kośko (red.), The Western Border Area of the Tripolye Culture (= Baltic-Pontic Studies 9), Poznań, s. 187-255.
• KOZŁOWSKI J.K. 1971. Eneolityczne groby szkieletowe z Nowej Huty-Wyciąża, pow. Kraków, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 1, s. 65–97.
• KRUK J., MILISAUSKAS S. 1985. Bronocice. Osiedle obronne ludności kultury lubelsko-wołyńskiej (2800-2700 lat p.n.e.). Wrocław.
• LICHARDUS J. 1991a. Kupferzeit als historische Epoche. Eine forschungsgeschichtliche Einleitung, [w:] J. Lichardus (red.), Die Kupferzeit als historische Epoche. Symposium Saarbrücken und Otzenhausen 6.–13.11.1988, Saarbrücker Beiträge zur Altertumskunde 55 (1), Bonn, s. 13-32.
• LICHARDUS J. 1991b. Die Kupferzeit als historische Epoche. Versuch einer Deutung, [w:] J. Lichardus (red.), Die Kupferzeit als historische Epoche. Symposium Saarbrücken und Otzenhausen 6.–13.11.1988, „Saarbrücker Beiträge zur Altertumskunde” 55 (2), s. 763-800.
• MOZGAŁA-SWACHA M., MURZYŃSKI T. 2017. Cmentarzysko kultury jordanowskiej ze stanowiska 10/11/12 we Wrocławiu, gmina Kobierzyce, województwo dolnośląskie, [w:] B. Gediga (red.), Cmentarzysko ludności kultury jordanowskiej w Domasławiu, pow. wrocławski (= Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Badania na autostradzie A4 19),Wrocław, s. 7-133.
• PATAY P.  1975. Die hochkupferzeitliche Bodrogkeresztúr-Kultur, „Bericht der Römisch Germanischen Kommission” 55, s. 1-71.
• PATAY P. 1969. A fenyeslitkei rezkori temető, „A Nyiregyhazi Josa Andras Muzeum Evkönyve” 11, s. 15-62.
• PATAY P. 1978. Das kupferzeitliche Gräberfeld von Tiszavalk-Kenderföld. Budapest.
• RACZKY P., SIKLÓSI ZS. 2013. Reconsideration of the Copper Age chronology of the eastern Carpathian Basin: a Bayesian approach, „Antiquity” 87, s. 555-573.
• SAŁACIŃSKA B., ZAKOŚCIELNA A. 2007. Pierwsze groby kultur ceramik wstęgowych w Polsce. Groby kultury lubelsko-wołyńskiej ze stanowiska Złota „Grodzisko I” i „Grodzisko II”, „Wiadomości Archeologiczne” 59, s. 77-114.
• TODOROVA H. (red.) 2002. Durankulak 2. Die prähistorischen Gräberfelder von Durankulak. Sofia.
• VANDKILDE H. 2006. Warriors and Warrior Institutions in Copper Age Europe [w:] T. Otto, H. Thrane, H. Vandkilde (red.), Warfare and society. Archaeological and Social Anthropological Perspectives, Aarhus, s. 393-422.
• WILK S. 2004. Graves of the Lublin-Volhynian culture at site 2 in Książnice, District of Busko Zdrój 2001/2002, 2003 Exploration seasons, „Sprawozdania Archeologiczne” 56, s. 223-260.
• WILK S. 2006. Graves of the Lublin-Volhynian culture at site 2 in Książnice, district of Busko Zdrój. 2004 exploration season, „Sprawozdania Archeologiczne” 58, s. 247-273.
• WILK S., KUFEL-DIAKOWSKA B. 2016. The Lublin-Volhynian culture retouched blade daggers in light of usewear analysis of artefacts from burials at site 2 in Książnice, Poland, „Archaeologia Polona” 54, s. 137-151.
• WILK, S. 2021. Adaptacja zakarpackich wzorców kulturowych epoki miedzi na Wyżynie Małopolskiej, rozprawa doktorska, Uniwersytet Jagielloński.
• WŁODARCZAK P. 2017. Preface, [w:] P. Włodarczak (red.), The Past Societies 2. Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages: 5500-2000 BC, Warszawa, s. 12-20.
• ZAKOŚCIELNA A. 2006. Kultura lubelsko-wołyńska. Zagadnienia jej genezy, periodyzacji i chronologii, [w:] M. Kaczanowska (red.), Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich: Małopolska na przełomie epoki kamienia i miedzi (= Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie 1). Kraków, s. 77-94.
• ZAKOŚCIELNA A. 2008. Wiórowce-sztylety jako atrybuty pozycji społecznej mężczyzn kultury lubelsko-wołyńskiej, [w:] J. Bednarczyk, J. Czebreszuk, P. Makarowicz, M. Szmyt (red.), Na pograniczu światów. Studia z pradziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane Profesorowi Aleksandrowi Kośko w 60. rocznicę urodzin. Poznań, 577-591.
• SOUTH TYROL MUSEUM OF ARCHAEOLOGY [strona muzeum]. Ötzi the Iceman, URL: https://www.iceman.it (Dostęp: 09.06.2022)
• ARCHAEOLOGY WIKI [serwis informacyjny]. Ötzi and Tuscany, URL: https://www.archaeology.wiki/blog/2017/07/10/otzi-and-tuscany/ (Dostęp: 09.06.2022)

Tollense – bitwa, którą ominęła historia / Jakub Okonek

• ARCHÄOLOGISCHES FREILICHTMUSEUM GROSS RADEN 2017. Blutiges Gold – Macht und Gewalt in der Bronzezeit. URL: https://www.freilichtmuseum-gross-raden.de/ausstellungen/archiv/blutiges-gold-macht-und-gewalt-in-der-bronzezeit/ (Dostęp: 6/06/2022).
• BLAKEMORE E. 2019. Puzzling artifacts found at Europe’s oldest battlefield. National Geographic. URL: https://www.nationalgeographic.com/history/article/puzzling-artifact-found-tollense-europe-oldest-battlefield (Dostęp: 6/06/2022).
• CURRY A. 2016. Slaughter at the bridge: Uncovering a colossal Bronze Age battle, „Science”, 351 (6280), s. 1384–1389, DOI: https://doi.org/10.1126/science.aaf9824.
• FLOHR S., BRINKER U., SCHRAMM A., KIERDORF U., STAUDE A., PIEK J., JANTZEN D., HAUENSTEIN K., ORSCHIEDT J. 2015. Flint arrowhead embedded in a human humerus from the Bronze Age site in the Tollense valley, Germany – A high-resolution micro-CT study to distinguish antemortem from perimortem projectile trauma to bone, „International Journal of Paleopathology”, 9 , s. 76–81, DOI: https://doi.org/10.1016/j.ijpp.2015.02.004.
• HRUSKA J. 2016. Ancient warfare: How scientists uncovered the remains of a Bronze Age battlefield. ExtremeTech. URL: https://www.extremetech.com/extreme/225686-ancient-warfare-how-scientists-uncovered-the-remains-of-a-bronze-age-battlefield (Dostęp: 6/06/2022).
• JANTZEN D., LIDKE G., DRÄGER J., KRÜGER J., RASSMANN K., LORENZ S., THOMAS T. 2014. An early Bronze Age causeway in the Tollense Valley, Mecklenburg-Western Pomerania – The starting point of a violent conflict 3300 years ago?, „Bericht der Römisch-Ggermanischen Kommission”, 95 , s. 13–50,
• LANDESARCHÄOLOGIE MECKLENBURG-VORPOMMERN Tollensetal-Projekt. URL: http://www.kulturwerte-mv.de/Landesarchaeologie/Forschung/Tollensetal–Projekt/ (Dostęp: 6/06/2022). (polecamy stronę urzędu ds. archeologii w Meklemburgi-Pomorzu Przednim, która zawiera szeroki spis publikacji związanych ze stanowiskiem)

Krew i Wino. Konflikty wczesnośredniowiecznych Skandynawów z mieszkańcami Vinlandii / Jeremi Kołecki

• KOLODNY A. 2006. In Search of First Contact: The Vikings of Vinland, the Peoples of the Dawnland, and the Anglo-American Anxiety of Discovery, Durham-North Caroline.
• MARSHALL I. 1996. A History and Etnography of Beothuk, Montreal.
• MCGHEE R. 1984. Contact between Native North Americans and the Medieval Norse: A Review of the Evidence, „American Antiquity” 49 (1), s. 4-26.
• REEVES A. M. 2006, The Finding of Wineland the Good: The History of the Icelandic Discovery of America, Oxford.
• WALLACE B. 2003. The Norse in Newfoundland: L’Anse aux Meadows and Vinland, New Founland Studies, 19, 1, s. 5-43.

Xipe Tótec, czyli Nasz Pan Obdarty ze Skóry / Iwona Żelazowska

• OLKO J. 2010. Meksyk przed konkwistą, Warszawa.
• DE SAHAGÚN B. 2006. Rzecz z dziejów Nowej Hiszpanii, księgi I,II,III, (tłum.) K. Baraniecka, M. Leszczyńska, Kęty.
• INSTITUTO NACIONAL DE ANTROPOLOGÍA E HISTORIA 2021.Descubren el primer templo dedicado a Xipe Tótec en la Zona Arqueológica de Ndachjian–Tehuacán, URL: https://www.inah.gob.mx/boletines/7883 (dostęp 5.05.2021)

Wojna piwna we Wrocławiu / Radosław Biel

• DOBKIEWICZ A. 2019. Pankratius Geier Vulturinus. Świdnicki Portal Historyczny. URL: http://historia-swidnica.pl/pankratius-geier-vulturinus/ (Dostęp: 05.06.2022).
• KNÜVENER P., NOWAK B., OETTEL G., SCHÜLER D. 2021. Silni razem? Żytawa i Związek Sześciu Miast, Zittau.
• KOCHAŃCZYK J. 2010. Piwo: napój narodowy!, Będzin.
• ŁAGIEWSKI M. 2018. Wrocław. Wędrówka przez wieki, Warszawa.
• SALZMAN J. 2012. Drinking water: a history, New York.
• ŻERBIŁŁO-ŁABUŃSKI J. (red.) 1905. Kronika Jana z Czarnkowa, archidyakona gnieźnieńskiego podkanclerzego Królestwa Polskiego (1370-1384), Warszawa.

Z czego pito piwo na Śląsku w XIV–XV wieku? / Jakub Szajt

• SZAJT J. 2021. Kultura stołu mieszczańskiego na Śląsku w późnym średniowieczu i we wczesnej nowożytności na tle europejskim (=Wratislavia Antiqua, t. 24), Wrocław.

Krajobraz bitwy: Toporów 1945 / Paweł Konczewski

• KACZMAREK K. 1965. W bojach przez Łużyce. Na drezdeńskim kierunku operacyjnym, Warszawa.
• KONCZEWSKI P., SZCZUROWSKI J., ZAWADZKI P., KOBIELSKI J. 2017. Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej, [w:] W. Borkowski, W. Brzeziński, J. Wysocki (red.), Konserwacja zapobiegawcza 5. Dziedzictwo militarne, Warszawa, s. 257-272.
• LUBECKI L. 1960. Na południe od Berlina. Z walk 26 PP, Warszawa.
• ZAWADZKI P. 2019. Militaria i zabytki związane z działaniami z okresu II wojny światowej odkryte podczas badań w Toporowie, [w:] J. Szczurowski, P. Konczewski P. (red.), Tormersdorf–Toporów–Prędocice. Środowisko, mieszkańcy i kultura zanikłej wsi łużyckiej, Wrocław, s. 261-294.

Jak doszło do odkryć i badań w chojnickiej Dolinie Śmierci? / Dawid Kobiałka

• ARCHEOLOGIA DOLINY ŚMIERCI URL: http://archeologiadolinysmierci.pl/ (Dostęp: 6/06/2022).

Średniowieczna Trójca koło Zawichostu – nie tylko skarby / Marek Florek

• CHYŁA R. 2021. Tajemnice wczesnośredniowiecznej Trójcy, „Zeszyty Sandomierskie” 50, s. 47-52.
• FLOREK M. 2010. Zagadki grodów zawichojskich, „Zeszyty Sandomierskie“ 29, s. 13-19.
• GĄSSOWSKI J. 1969. Materiały do osadnictwa wczesnośredniowiecznego Sandomierszczyzny, „Materiały Wczesnośredniowieczne” 6, s. 303-473.
• WIDAWSKI M., WYCZÓŁKOWSKI D. 2005. Trójca koło Zawichostu i jej skarby, „Z Otchłani Wieków” 1-4 (60), s. 162-166.

Cyna – metal cenniejszy od złota. Część 2 / Szymon Modzelewski

• BERGER D., SOLES J.S., GIUMLIA-MAIR A. R., BRUGMANNG., GALILI E., LOCKHOFF N., PERNICKA E. 2019. Isotope systematics and chemical composition of tin ingots from Mochlos (Crete) and other Late Bronze Age sites in the eastern Mediterranean Sea: An ultimate key to tin provenance?, „PLoS ONE” 14 (6): e0218326, s. 1-46, DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0218326.
• CULTARO M. 2008. Metal Artefacts from Early Bronze Age Poliochni on Lemnos. Archaeometric Analysis in Archaeological Perspective, [w:] Y. Facorellis, N. Zacharias, K. Polikreti (red.), Proceedings of the 4th Symposium of the Hellenic Society for Archaeometry. National Hellenic Research Foundation, Athens 28-31 May 2003, British Archaeological Reports (BAR), S1746, Oxford, s. 451-457.
• CUNLIFFE B. 2005. Iron Age Communities in Britain. An Account of England, Scotland and Wales from the Seventh Century BC Until the Roman Conquest, London – New York.
• HAUPTMANN A. (red.). 2020. Archaeometallurgy – Materials Science Aspects, Cham.
• KADROW S. 2017. The Bronze Age. Introduction, [w:] P. Urbańczyk, U. Bugaj (red.), The Past Societies. Polish Lands from the First Evidence of Human Presence to the Early Middle Ages vol. 3, 2000 – 500 BC, Warszawa, s. 10-25.
• KRISTIANSEN K., LARSONN T. B. 2005. The Rise of Bronze Age Society. Travels, Transmissions and Transformations, Cambridge.
• LIVERANI M. 2014. The Ancient Near East: history, society and economy, Oxford – New York.
• NEZAFATI N., PERNICKA E., MOMEZADEH M. 2006. Ancient tin. Old question and a new answer, „Antiquity” 80 (308), s. 3-6.

Szkiełkiem i okiem. Badania śladów produkcji i użytkowania na zabytkach archeologicznych / Dawid Sych

• BARON J., DIAKOWSKI M. 2018. Tools make tools: changes in bone and antler manufacture at Late Bronze and Early Iron Age Polish sites, „Antiquity” 92 (363), s. 1–7.
• BIBORSKI M., STĘPIŃSKI J., ŻABIŃSKI G. 2012. Szczerbiec (the Jagged Sword) – The coronation sword of the Kings of Poland, „Gladius” 31, s. 93-148.
• GAWRON A., ŁACIAK D., BARON J. 2020. To smooth or not to smooth? A traceological and experimental approach to surface processing of Bronze and Iron Age ceramics, „Sprawozdania Archeologiczne” 72/2, s. 67-86.
• KURZAWSKA A., SOBKOWIAK-TABAKA I. 2020. Spondylus shells at prehistoric sites in Poland, „Sprawozdania Archeologiczne” 72/2, s. 41-66.
• WILK S., KUFEL-DIAKOWSKA B. 2016. The Lublin-Volhynian culture retouched blade daggers in light of usewear analysis of artefacts from burials at site 2 in Książnice, Poland, „Archaeologia Polona” 54, s. 151–165.

Bóstwa wojenne z różnych stron świata / Szymon Jamaszewski

• GIEYSZTOR A. 2006. Mitologia Słowian, Warszawa.
• GĄSSOWSKI J. 1987. Mitologia Celtów, Warszawa.
• TUBIELEWICZ J. 1980. Mitologia Japonii, Warszawa.
• BOTHEROYD S., BOTHEROYD P. 1998. Słownik mitologii Celtyckiej, Katowice.

Wojskowe racje / Maciej Słowiński

• DOMMERS J. V., 2009. „Cookery and Dining in Imperial Rome” (= tłum. Apicus de re Conquinari), Chicago.
• ROTH J. P., 1999. „The Logistics of the Roman Army at War”, Leiden-Boston-Köln.