Jak wyglądał warszawski zamek w średniowieczu? Nowa wystawa w Zamku Królewskim

Obecne ukształtowanie skarpy warszawskiej jest efektem wielowiekowych transformacji. Jej kształt oraz zabudowa przez wieki ulegały licznym przemianom, będącym efektem działań zarówno człowieka, jak i natury. Na pytanie, jak mógł wyglądać Zamek Królewski w dobie średniowiecza, częściowo odpowiada nowa ekspozycja prezentowana w zamkowych piwnicach!

Na początku listopada 2022 r. ponownie otwarto dla zwiedzających Piwnicę Studzienną. Przyczynkiem do tego była nowa wystawa prezentująca relikty średniowiecznego, drewniano-ziemnego wału odkrytego w trakcie badań archeologicznych prowadzonych na dziedzińcu pałacu Pod Blachą.

Długoletnie badania archeologiczne prowadzone na terenie Zamku Królewskiego w Warszawie, zaowocowały powstaniem koncepcji dotyczącej kształtu i czasu powstania pierwotnego grodu warszawskiego. Najwięcej informacji uzyskano w trakcie trwających kilka sezonów badań towarzyszących odbudowie Zamku, jednak najbardziej spektakularnego odkrycia dokonano na dziedzińcu pałacu Pod Blachą. Stało się to podczas badań prowadzonych w latach 2004–2007, pod kierunkiem Jerzego Garusa. Mowa o rejonie południowo-wschodniej części skarpy zamkowej, do tej pory znajdującym się poza zainteresowaniem badaczy początków zamku. Jednym z efektów tych badań było odsłonięcie dwóch systemów obronnych średniowiecznej warszawskiej siedziby książąt mazowieckich.

Wał drewniano-ziemny i ceglany mur

Najwcześniej zarejestrowano zarysy drewniano-ziemnego wału skrzyniowego. W miarę postępujących prac odsłonięto konstrukcję o dł. 22 m biegnącą na osi północny-wschód – południowy-zachód. Wzdłuż tylnej ściany wału, równolegle do niego ciągnął się mur ceglano–kamienny o potężnym fundamencie z głazów narzutowych liczącym 5 m wysokości. Zalegał mocno pochylony w kierunku północno-zachodnim. Odkryty fragment zachował się na długości ok. 20 m.

Czas powstania obu systemów obronnych możemy określić z różną dokładnością. Dzięki dobrze zachowanym niektórym elementom drewnianym wału skrzyniowego możliwe było pobranie próbek do badań dendrochronologicznych. Na podstawie tej analizy uzyskano daty bezwzględne. Czas budowy lub przynajmniej gromadzenia drewna przypada na lata 1351–1352.

Chronologię muru ceglanego możemy określić, opierając się na obserwacjach stratygraficznych wspartych informacjami źródłowymi oraz badaniami termoluminescencji cegieł. Prawdopodobnie zbudowano go pod koniec XIV w. Jego wzniesienie można wiązać z inwestycjami podjętymi w 1379 r. przez Janusza I Starszego. Z tego roku pochodzi przywilej obligujący mieszkańców do otoczenia Warszawy murem w taki sposób, by miasto było zamknięte w ich pierścieniu. Do tej samej akcji budowlanej można zaliczyć powstanie muru łączącego Wieżę Wielką z Bramą Krakowską.

Katastrofa budowlana?

Istotnym stwierdzeniem dotyczącym odkryć na dziedzińcu pałacu Pod Blachą było to, że obie konstrukcje nie zalegały in situ. Przyjęto wówczas, że zarówno mur, jak i wał uległy katastrofie budowlanej spowodowanej osunięciem się potężnego fragmentu skarpy. Pierwotnie mur miał przylegać do Wieży Wielkiej a wał drewniano-ziemny wraz z wieżą stanowiły jeden system obronny. Jednak z analizy badań, przeprowadzonych w 2015 r. wynika, że katastrofie uległ jedynie duży fragment muru ceglanego, który, zsuwając się, zmiażdżył drewniane umocnienia. Do momentu budowy muru wieża była budynkiem wolnostojącym. W trakcie badań prowadzonych po jej zachodniej stronie nie natrafiono na żadne ślady wskazujące na istnienie w tym miejscu powiązanych z Wieżą konstrukcji drewnianych.

Wieża Grodzka, której powstanie datujemy na III ćw. XIV w. jest najstarszym, zachowanym budynkiem kompleksu zamkowego, jednak nie była pierwszą budowlą murowaną. Świadczy o tym istniejący po jej wschodniej stronie relikt fundamentu muru ceglanego, do którego została dostawiona. Losy budowli, która była jej poprzedniczką, nie są znane. Wieża Grodzka w swojej historii również nie miała szczęścia. Ślady nieustalonej katastrofy budowlanej odnajdujemy w źródłach pisanych. W dokumentach pochodzących z końca XV i początków XVI w. przy charakterystyce działek i ich lokalizacji pojawia się określenie sugerujące burzliwe losy wieży: „turris rupte, fracte, collapse” – wieża złamana, przewrócona.

Gród, zamek a lokacja Warszawy

Reasumując, nie mamy pewności co do kształtu warszawskiego zamku w średniowieczu. Na podstawie rezultatów dotychczasowych badań można stwierdzić, że powstanie grodu należy datować nie wcześniej niż na przełom XIII i XIV wieku, lub co bardziej prawdopodobne, na początek XIV w. Niestety, liczba dokumentów pisanych odnoszących się do początków funkcjonowania grodu jest znikoma. Nie zachował się dokument lokujący miasto. Znany jest jedynie akt potwierdzający lokację, datowany na rok 1413 i wydany przez Janusza I Starszego.

Nazwa „Warssowa” pojawia się po raz pierwszy w dokumencie z 1313 r., wystawionym przez księcia Siemowita II. Z 1314 pochodzi pierwsza uwaga o kasztelanie warszawskim Więcławie. Kolejnym ważnym źródłem są akta procesu polsko-krzyżackiego toczącego się w Warszawie w 1339 r. Z opisu dowiadujemy się, że miasto w owym czasie było bezpieczne i często przebywał tu książę wraz ze swoim dworem. Na rok 1350 datowany jest przywilej wystawiony przez Kazimierza I, w którym po raz pierwszy pojawia się tytulatura księcia warszawskiego.

Analizując odkrycia archeologiczne i zachowane relikty, należy przyjąć, że trzon pierwotnego założenia warszawskiego stanowiła Wieża Grodzka otoczona drewniano-ziemnym wałem, a od strony zachodniej dodatkowo fosą, na której ślady natrafiono już w 1952 r. w trakcie badań na Dziedzińcu Wielkim. Biegła ona łukiem od obecnej Bramy Grodzkiej do Sali Rycerskiej. Do pierwszych budowli potwierdzonych źródłowo zaliczyć należy także Wieżę Żuraw (Szoraw), z którą identyfikuje się relikty kamiennych fundamentów, odkryte w latach 60. pod Piwnicą Renesansową.

Z czasem siedziba książęca w miarę zyskiwania większego znaczenia w regionie, ulegała przekształceniom. Wznoszono kolejne budowle a kompleks złożony z Dworu Wielkiego z Wieżą Grodzką, budynku południowego oraz Dworu Mniejszego, włączony w obręb murów miasta, przetrwał niezmieniony do lat 60. XVI wieku.

Więcej informacji w tym wizualną rekonstrukcję prawdopodobnego wyglądu grodu w XIV wieku, a także zabytki i zdjęcia z badań, znajdziecie na najnowszej stałej wystawie w Piwnicy Studziennej w Zamku Królewskim w Warszawie!