Pierwsi neandertalczycy – fragment książki „Neandertalczyk. Odkryty na nowo”

Skamieniałości sprzed 250 tysięcy lat jest niewiele – podobnie jak z poprzedniej epoki należącej do Homo heidelbergensis – ale na podstawie dostępnych kości badacze zdołali stwierdzić, że w Europie dokonały się w tym czasie istotne zmiany, widoczne przede wszystkim w kształcie czaszki.

W 1978 roku na terenie żwirowni w niemieckim Reilingen znaleziono fragmenty prastarej czaszki. Analiza towarzyszących jej kości zwierzęcych sugeruje, że liczy ona ponad 200 tysięcy lat. Badacze poddali te fragmenty wszelkim możliwym pomiarom i długo spierali się o to, od jakiego gatunku pochodzą.

Panuje powszechna zgoda co do tego, że niektóre jej elementy – w szczególności niewielkie zagłębienie i fałda w tylnej części łukowato wygiętej czaszki – sugerują cechy typowe dla neandertalczyka. Część badaczy, w tym Ian Tattersall, opisywała to znalezisko jako Homo heidelbergensis z silnymi zadatkami na neandertalczyka. Inni, choćby Juan Luis Arsuaga, przekonują, że ta czaszka to jedna z najstarszych pozostałości po „prawdziwym i ukształtowanym neandertalczyku”. Zważywszy, że europejskie skamieniałości wskazują na ciągłość procesu zmienności i ewolucji, te rozważania można traktować jako spór czysto semantyczny. Ponieważ zaś w tym rozdziale chcemy się zająć kwestią kształtowania współczesnych zachowań, wydaje nam się, że można tę czaszkę uznać za jedną z pierwszych pozostałości po neandertalczykach. Dla nas istotne znaczenie ma ten spośród jej pomiarów, który pozwala oszacować pojemność mózgu znalezionego osobnika.

Jak ocenić rozmiary pradawnego mózgu, jeśli się dysponuje zaledwie fragmentem czaszki? Badacze uzupełnili jej brakujące elementy, wzorując się na kompletnych znaleziskach z późniejszego okresu. Stworzyli silikonową formę wnętrza czaszki, a następnie zanurzyli ją w wodzie, aby oszacować wyporność. Na podstawie kilku kolejnych prób przeprowadzonych z kilkoma wariantami czaszki ostatecznie wyznaczono średnią pojemność na 1430 mililitrów. Jak na tak pradawną czaszkę, mamy więc w tym przypadku do czynienia z niezwykle dużym mózgiem. To największy mózg z tamtego okresu znaleziony gdziekolwiek na świecie. Mózg Homo heidelbergensis miał od 1100 do 1350 mililitrów pojemności, a ten z czaszki znalezionej w Reilingen plasuje się już dokładnie w wartościach średnich dla współczesnego Homo sapiens. Później neandertalskie mózgi jeszcze urosły.

W Niemczech znaleziono jeszcze jedną czaszkę z tego samego okresu. Została ona odkryta w warstwie wapienia w pobliżu Weimaru. Skamieniałości z Ehringsdorfu – oprócz fragmentów czaszki odsłonięto różne szczątki należące do więcej niż jednego osobnika – sugerują mieszaninę cech bardziej zaawansowanych (wysokość czaszki i czoła, wielkość mózgu) z bardziej prymitywnymi (mocno zarysowany łuk brwiowy). Zostały one odkryte na początku XX wieku wraz z kośćmi zwierząt i szczątkami bezkręgowców oraz roślin. Na tej podstawie stwierdzono, że stanowisko funkcjonowało w klimacie umiarkowanym, najpewniej mniej więcej 120 tysięcy lat temu – ponieważ to był ostatni okres, gdy w paleolitycznej Europie panowały warunki zbliżone do współczesnych. Mogło to mieć sens, wszyscy się bowiem zgadzali co do tego, że neandertalczycy występowali już wówczas w postaci w pełni ukształtowanej. Analiza morfologiczna znaleziska sugerowała na tyle wyraźne cechy neandertalskie, że nie było podstaw, aby kwestionować takie datowanie. Ostatnio dzięki nowszym metodom badawczym wiek samego stanowiska i znalezionych na nim szczątków został poddany istotnej weryfikacji i oszacowany na 230 tysięcy lat, co w praktyce oznacza, że chodzi o odkrycie z wcześniejszego, ciepłego okresu paleolitu.

Znaleziska z Reilingen i Ehringsdorfu dość przekonująco potwierdzają, że już 200 tysięcy lat temu mieszkańcy Europy byli na najlepszej drodze do uzyskania późniejszych „klasycznie” neandertalskich kształtów, które dobrze znamy na podstawie całkiem licznych skamieniałości. Cóż możemy powiedzieć na temat budowy ciała neandertalczyka z tego wczesnego okresu?

Jego cechą charakterystyczną były mocno zarysowane wały nadoczodołowe. Wyraźnie odróżniało go to od Homo erectus, u którego występuje pojedynczy łuk brwiowy, jak również od Homo sapiens, niemal całkowicie tej struktury pozbawionego. Wyraziste łuki brwiowe prawdopodobnie nadawały twarzy neandertalczyka groźny wyraz. Chyba nie sposób zanegować tezy, że z perspektywy człowieka współczesnego neandertalczyk uchodzi za brzydala. Zamiast wyraźnie zarysowanych kości policzkowych i wystającego podbródka, które nam się wydają tak atrakcyjne, miał ogromny, szeroki nos oraz twarz z powodu braku brody opadającą jakby ku przodowi.

W tylnej części jego głowy wyróżnić można dwie struktury znane jako occipital torus oraz suprainiac fossa, czyli w praktyce niewielką wypukłość z małym wgłębieniem. Cechy te prawdopodobnie ukształtowały się pod wpływem mocnych mięśni, których neandertalczyk potrzebował, aby korzystać ze szczęk jak z imadła lub trzeciej ręki. Taką interpretację zdają się potwierdzać analizy zazwyczaj mocno zniszczonych zębów. Podsumowując, neandertalczyk miał głowę większą od naszej, ale bardziej płaską. Nasza czaszka ma raczej okrągły kształt i wysokie czoło, czaszka neandertalczyka zdawała się tymczasem wysuwać w przód i w tył. Najnowsze badania wykazały, że zarówno u ludzi współczesnych, jak i u neandertalczyków mózg jest czy był wydłużony w momencie narodzin, potem jednak – w ciągu pierwszego roku życia – u ludzi przybiera (wraz z czaszką) kształt bardziej kulisty, u neandertalczyków pozostawał zaś w pierwotnej postaci. Jeden ze studentów Dimitry zaproponował pewną analogię dla muskularnej budowy ciała neandertalczyków i naszej własnej smukłej sylwetki. Stwierdził mianowicie, że czaszka współczesnego człowieka, zaokrąglona w górnej części i z tyłu, przypomina piłkę futbolową, podczas gdy wydłużona czaszka neandertalczyka o płaskim czole i z wypukłością z tyłu przywodzi raczej na myśli piłkę do rugby (względnie futbolu amerykańskiego).

Do ważnych stanowisk z tego wczesnego okresu historii neandertalczyków należy walijska jaskinia Pontnewydd. Znaleziono tam w sumie dziewiętnaście zębów należących do dzieci i dorosłych, a ich wiek ustalono na 230 tysięcy lat. Wykazują one cechy taurodontyzmu. Określenie to dotyczy zębów trzonowych, które inaczej niż u człowieka współczesnego nie mają dwóch wyodrębnionych korzeni, lecz wnikającą w głąb dziąsła komorę wypełnioną miazgą. Taurodontyzm to typowa cecha neandertalskich trzonowców. U ludzi współczesnych taka budowa zęba występuje rzadko i traktowana jest jako wada.

Neandertalczycy z Pontnewydd zasłynęli nie tylko jako pierwsi przedstawiciele tego gatunku w Europie, lecz także jako jedni z ostatnich obecnych na terenach Wielkiej Brytanii w tamtym okresie. Wiele wskazuje na to, że minęło 100 tysięcy lat, zanim neandertalczycy pojawili się tam ponownie. Uczestnicy inicjatywy Ancient Human Occupation of Britain (Prehistoryczna bytność człowieka na terenie Wielkiej Brytanii), dużego projektu badawczego, w który zaangażowało się wiele instytucji, doszli do wniosku, że od 200 tysięcy do 60 tysięcy lat temu ludzi najprawdopodobniej na wyspie nie było. Badacze przypuszczają, że w wyniku powstania naturalnej bariery w postaci kanału La Manche ludzie przestali przybywać na tereny Wielkiej Brytanii, a zamieszkujący ją wcześni neandertalczycy wyginęli. Powrót człowieka nastąpił dopiero w momencie ponownego wyłonienia się lądu łączącego Wielką Brytanię z Francją, co nastąpiło w okresie zlodowacenia.

(…)

---