Królowe przeszłości – 10 słynnych kobiet w archeologii

Gdy archeologia leżała u swych podstaw wydaje się, że podobnie jak inne dyscypliny nauki, była zupełnie zdominowana przez mężczyzn. Prawda jest jednak taka, że kobiety w archeologii odgrywały niejednokrotnie znaczącą rolę.

Nie przejmowały się stereotypami. Istniały po to by prowadzić własne projekty, a wszelkie próby podporządkowania sprawiały, że tylko dodawało im to motywacji. Żadne z przeciwności nie były dla nich na tyle duże by zatrzymać je w osiągnięciu celu. Wiele z nich dzięki swojej niezłomnej pracy doczekało się niesamowitych przydomków jak np. Królowa Pustyni czy Dama Linii. Poniżej przybliżamy parę najbardziej zawadiackich dam, które stwierdziły, że wolą same wziąć sprawy w swoje ręce i popchnąć naukę do przodu.

Jane Dieaulafoy (1851-1916)

Odwiedziła ona Marsylię, Ateny, Istambuł, Poti, Erewań, Jolfā, Tebriz, Kazwin, Teheran, Isfahan, Persepolis, Shiraz, Sarwestan, Firuzabad i Suzę. Dokonała tego oczywiście w całości konno.

Francuska archeolog, podróżniczka i żołnierz. Jane daleko odbiegała od stereotypowego obrazu wiktoriańskiej damy. Francuski rząd przyznał jej specjalne pozwolenie na noszenie spodni. Wraz z mężem, przebrana za mężczyznę, walczyła w wojnie francusko-pruskiej i podróżowała dookoła świata.

Najbardziej jednak znana jest ona z prowadzenia wykopalisk w Suzie. Prowadziła tam ekipę pracowników liczącą setki mężczyzn. Podczas badań wykorzystywała ona wymyślone przez siebie metody dokumentacji. Monitorowała ona przebieg wykopalisk, dokładnie mapując, opisując i rekonstruując  wszystko co zostało odkryte ¹⁾Adams A., 2010, Jane Dieulafoy-All Dressed Up In a Man’s Suit [w:] Ladies of the Field: Early Women Archaeologists and their Search for Adventure, … Więcej.

 Gertrude Margaret Lowthian Bell (1868-1926)

Brytyjska archeolog, podróżniczka, pisarka, doradca polityczny i szpieg. Jej pseudonim w raportach wywiadu brzmiał „GLB”. Po ukończeniu studiów na uniwersytecie w Oksfordzie szybko wyruszyła w dalekie podróże towarzysząc swojej rodzinie.

W 1892 r. trafiła do Teheranu gdzie zaczęła naukę perskiego. Później przyszedł czas na arabski, naukę fotografowania i studiowanie historii Bliskiego Wschodu. Lista miejsc, które odwiedziła oraz osób, które poznała jest niesamowicie długa. Fotografowała, opisywała, wykonywała pomiary terenu, pisała kolejne książki, badała kolejne stanowiska. Wydawało się, że nie jest ona w stanie zaprzestać szerokiej działalności.

Wraz w wybuchem I wojny światowej stała się idealnym źródłem informacji na temat wrogów Wielkiej Brytanii. Ostatecznie pokłóciła się ona z władzami w sprawie roli samych Brytyjczyków w przyszłości Iraku. Założyła Muzeum Irackie w Bagdadzie²⁾Cooper L., 2016, In Search of Kings and Conquerors: Gertrude Bell and the Archaeology of the Middle East, I B TAURIS.

Hrabianki Szembekówny – Jadwiga (1883-1939) i Zofia (1884-1974)

Polskie archeolożki, etnografki, wolontariuszki i pisarki. Były córkami ziemiańskiej rodziny. Już jako nastolatki założyły charytatywny Związek Dzieci Polskich i zorganizowały tajną szkołę w rodzinnych Siemianicach. Mając po 14. i 12. lat, nawiązując kontakt z kustoszem z Poznania, Bolesławem Erzepkim, rozpoczęły własne badania archeologiczne cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich.

Przed przystąpieniem do badań musiały się one zapoznać z literaturą fachową ponieważ efekty prac zostały zadokumentowane i ostatecznie opublikowane w 1902 r ³⁾Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych odbytych ostatniemi laty w Siemianicach (powiat kępiński) podała Jadwiga Szembekówna, „Roczniki” … Więcej.

. Wtedy to jeszcze w każdym niemal pałacu czy dworze gromadzono znaleziska archeologiczne, pochodzące najczęściej z obszaru danej majętności ziemskiej. Przypadkowe odkrycia, niekiedy poparte celowymi eksploracjami, często pozbawione były jakiegokolwiek dokumentującego je śladu na piśmie; rzecz działa się bowiem w zasięgu prywatności posesjonata.

Gdy po ślubie starsza siostra opuściła rodzinną miejscowość, Zofia kontynuowała badania archeologiczne. Jadwiga była uzdolniona muzycznie i plastycznie. Te ostatnie zdolności wykorzystała szczególnie w swoich badaniach etnograficznych i archeologicznych dzięki którym stworzyła pionierskie prace na temat wielkopolskiej kultury ludowej⁴⁾Fogel J., 2004, Hrabianki Szembekówny – pionierki archeologii wielkopolskiej z przełomu XIX i XX wieku, Folia Praehistorica … Więcej.

Harriet Boyd Hawes (1871-1945)

Amerykańska archeolog, instuktorka greki, sanitairuszka, wolontariuszka. Jej próba dołączenia do wykopalisk w Atenach jako studentka archeologii spotkała się z całkowitą odmową uczących ją profesorów.

Ona oczywiście miała głęboko gdzieś zdanie starych pierników i sama wyruszyła na Kretę. Na całe szczęście, gdyż na miejscu odkryła stanowisko Gurnia – pierwsze kiedykolwiek odkryte i w całości przebadane założenie miejskie kultury minojskiej z wczesnej epoki brązu. Była pierwszą kobietą prowadzącą poważny projekt badań wykopaliskowych w Grecji.

Na stanowisku oczywiście dowodziła tabunami pracowników, prowadziła dokładną dokumentację, a publikacja wyników przyniosła jej międzynarodową sławę. Na dodatek, oprócz tego wszystkiego, służyła jako sanitariuszka w greckiej armii podczas wojny grecko-tureckiej, a w późniejszych latach walczyła o prawa kobiet ⁵⁾Allsebrook M., 2003, Born to Rebel: The Life of Harriet Boyd Hawes, Oxbow Books.

Była pierwszą kobietą, która przemawiała przed gronem naukowców tworzących Archaeological Institute of America.

Dorothy Garrod (1892-1968)

Wybitna specjalistka od paleolitu. Brytyjka, która jako pierwsza kobieta w historii otrzymała profesorski tytuł na uniwersytetach w Oksfordzie i Cambridge, pierwsza kobieta pełniąca funkcję kierownika jednostki w Oksfordzie.

Swoją pierwszą pracę naukową o górnym paleolicie w Wielkiej Brytanii⁶⁾ GARROD D. 1926. The Upper Paleolithic Age of Britain. Oxford, za którą otrzymała licencjacki tytuł na Uniwersytecie Oksfordzkim opublikowała w 1926 roku. A już dwa lata później poprowadziła ekspedycję do południowego Kurdystanu w celu zbadania jaskiń Hazar Merd i Zarzi.

Jednak to badania jaskiń palestyńskiej góry Karmel, rozpoczęte w 1929 r., przyniosły niesamowite efekty. Po serii 12 wykopalisk przeprowadzonych na przestrzeni 22 miesięcy, udało się m.in. ustalić ramy chronologiczne, które wciąż pozostają kluczowe dla zrozumienia tego okresu prehistorii.

Jej profesorska nominacja spotkała się z wielkim entuzjazmem ze strony jej studentek. Ponoć zorganizowały z tej okazji ucztę w żeńskim college’u Newnham, na której każde danie nawiązywało do archeologicznego przedmiotu. Jednak nawet pomimo pełnionej funkcji i tytułu, jako kobieta wciąż nie miała prawa do głosu. Zmieniło się to dopiero w 1948 r. gdy kobiety otrzymały pełnię praw uniwersyteckich. W trakcie II wojny światowej podobnie jak inni archeologowie analizowała dla armii brytyjskiej zdjęcia lotnicze okupowanej Europy. Po powrocie na uczelnię wprowadziła szereg zmian w nauczaniu m.in. rozszerzając tematykę badań prehistorii poza Europę i wprowadzając do oferty Cambridge, jako pierwszych w Wielkiej Brytanii, kursy archeologii prehistorii dla studentów pierwszego stopnia.

Kathleen Kenyon (1906-1978)

Brytyjska archeolog. Jako pierwsza kobieta w historii została wybrana na przewodniczącą Oksfordzkiego Towarzystwa Archeologicznego. Współpracowała z czołowym archeologiem brytyjskim sir Mortimerem Wheelerem, z czasem sama stając się najbardziej czołową postacią brytyjskiej archeologii neolitu na Bliskim Wschodzie.

Wraz z wcześniej wspomnianym wypracowali własną metodę prowadzenia wykopalisk zwaną Metodą Wheeler-Kenyon. Polegała ona w skrócie na dzieleniu powierzchni wykopu na mniejsze sektory i pozostawianie świadków profilowych. 

Znawca starożytnych kultur Żyznego Półksiężyca. Prowadziła prace wykopaliskowe m.in. w Jerozolimie. To właśnie jej badania w Jerychu odkryły, że jest to najdłużej, nieprzerwanie zamieszkane miasto na świecie. Zostało założone ok. 11 tys. lat temu! Przechodząc na emeryturę w 1973, została odznaczona Orderem Imperium Brytyjskiego

Tatiana Proskouriakoff (1909-1985)

Rosyjska archeolog, lingwistka i architekt. Do Ameryki dostała się wraz z rodziną i dyplomatyczną misją. Po rewolucji pozostali oni w Stanach Zjednoczonych. Wykazywała się talentem do nauki, pasją i ciężką pracą.

Pomimo braku stopnia naukowego w specjalizacji archeologii prekolumbijskiej otrzymała zaproszenie na prace badawcze miasta Majów w Piedras Negras. 

Szybko zainteresowała się architekturą Majów, tworząc rekonstrukcje i rysunki budynków. Jedna z jej panoramicznych rekonstrukcji budynku Acropolis okazała się na tyle dobra, że wywołała podziw jednego z szefów ekspedycji w takim stopniu, że otrzymała ona miejsce w zespole. To jednak hieroglify Majów stały się jej prawdziwą pasją.

Jej praca została uznana za przełom w badaniach nad nimi. Stosując teorię Yuriego Knorozova odkryła ona, że tak naprawdę zawierają one przekazy historyczne na temat panujących dynastii. To było pierwszym krokiem do rozszyfrowania reszty. Szybko udało się jej zademonstrować efekty swojej pracy tworząc sekwencję siedmiu władców rządzących na przestrzeni dwustu lat.

Jej prochy zostały rozsypane na szczycie budynku Acropolis – tego samego, którego rekonstrukcja rozpoczęła jej wieloletnią karierę.

Wanda Sarnowska (1911-1989)

Polska archeolog i muzeolog. Specjalistka w zakresie wczesnej epoki brązu. Studiowała na Uniwersytecie Warszawskim, podczas II wojny światowej kontynuując na tajnym Uniwersytecie. Pracowała w niezliczonej liczbie muzeów i innych placówek, rozpoczynając na szeroką skalę wykopaliska ratownicze na wielu stanowiskach.

W 1959 r. rozpoczęła wydawanie pierwszego na Śląsku czasopisma archeologiczno-muzealnego Silesia Antiqua. Szczególne z kolei zainteresowanie kulturą unietycką doprowadziło do publikacji pierwszej monografii tej kultury w archeologii polskiej ⁷⁾Sarnowska W., 1969, Kultura unietycka w Polsce. T. 1. Wrocław-Warszawa-Kraków.

Od roku 1963 Sarnowska sprawowała funkcję Dyrektora Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu. Zintensyfikowała współpracę z Katedrą Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Instytutem Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk oraz Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków Archeologicznych. W okresie największego rozwoju Muzeum Archeologicznego,

Była propagatorką zaciśnionej współpracy różnych ośrodków jak i wszechstronnej popularyzacji archeologii – wprowadziła „środy muzealne” i coroczne „tygodnie archelogii”. Największy wzór dla „Archeologii Żywej”!

Maria Reiche (1903-1998)

Niemiecka archeolog oraz matematyczka. Przyjechała do Peru uczyć w niemieckiej szkole w Cuzco. Wszystko zmieniło się w 1940 r. Gdy Paul Koso, amerykański historyk podczas okolicznych prac w terenie zauważył, że Słońce podczas przesilenia zimowego znajduje się dokładnie nad jedną z linii, rozpoczął on poszukiwania kogoś o wykształceniu matematycznym. Potrzebując pomocy w przeprowadzenia wymaganych obliczeń zatrudnił Marie. Był to najważniejszy i decydujący moment w jej życiu.

Była ona przekonana, że linie stanowią gigantyczny astronomiczny kalendarz wskazujący m.in. odpowiedni czas na sianie, zbiory i dystrybucję żywności. Poświęciła ona tej zagadce całe swoje życie. W zbudowanej przez siebie prymitywnej chacie żyła na pustyni przez 40 lat badając chyba najbardziej znane na świecie geoglify. Mieszkańcy uważali ją za wariatkę lub czarownicę. Może trochę po trochu obojga.

Pomimo tego, to dzięki jej wysiłkom rysunki z Nazca przetrwały do dziś, utrwalając się w świadomości całego świata i trafiając na listę zabytków światowego dziedzictwa UNESCO ⁸⁾Reiche M., 1968, Mystery of the Desert.

Zofia Kielan-Jaworowska (1925-2015)

Polska paleobiolog oraz podróżniczka. Jedyna nie-archeolog na naszej liście. Studiowała na Uniwersytecie Warszawskim, potem na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Brała udział w powstaniu warszawskim jako sanitariuszka. Pierwszy raz marzyła o wyprawie do Mongolii w czasie II wojny światowej gdy słyszała o niej na tajnych kompletach. W początkach pracy naukowej badała trylobity ordowiku i dewonu Europy Środkowej.

W latach 1963–1971 była organizatorem i kierownikiem serii polsko-mongolskich wypraw paleontologicznych na pustyni Gobi. Dokonując niesamowitych wyczynów przywódczych, organizatorskich, menadżerskich i naukowych osiągnięto sukces. Odkryto szereg nowych gatunków dinozaurów i pierwotnych ssaków z epoki późnej kredy – zdobyto największą wówczas kolekcję czaszek ssaków na świecie. Jej książka Ssaki ery dinozaurów, znajduje się na półkach każdego paleobiologa zajmującego się ssakami.

Wykładała na wielu uczelniach, m.in. na Harvard University, Université de Paris VII oraz Universitetet i Oslo. Była członkiem PAN, Norweskiej Akademii Nauk, Academia Europea, Polskiego Towarzystwa Geograficznego i wielu innych towarzystw naukowych. Od jej imienia lub nazwiska nazwano dziesiątki gatunków i rodzajów wymarłych zwierząt (np. Kielanodon, Kielantherium, Zofiabaatar, czy wieloguzkowca Indobaatar zofiae).

Na przestrzeni ostatnich 100. lat, w temacie badań ssaków całego mezozoiku jedynie amerykański paleontolog George Gaylord Simpson mógłby się jej równać ⁹⁾George Gaylord Simpson kładł podwaliny pod biologię XX wieku.

Zhe-Xi Luo .

---

(Źródło: m.in. TrowelBlazers, Digventures)