Zakończono pierwszy etap badań przy wieży ariańskiej w Krynicy

Grobowiec Orzechowskich, zwany również wieżą ariańską, położony jest w Krynicy, gm. Krasnystaw w woj. lubelskim. Jest to najstarsze polskie mauzoleum w kształcie piramidy, które zbudowano na przełomie XVI i XVII wieku. Niedawno zakończono pierwszy etap badań archeologicznych prowadzonych przez Muzeum Regionalne w Krasnymstawie.

„Okazało się, że sama krypta, która jest dzisiaj zagruzowana, jej głębokość sięga nawet 2,80 m. Jest to dość spore zaskoczenie. Myśleliśmy, że jest ona dużo płytsza. Krypta jest zagruzowana materiałem stanowiącym najpewniej jej sklepieniem, które uległo zniszczeniu wraz z upływem czasu. W odległości około 3,5 m od grobowca znajduje się jakiś tajemniczy rów” – relacjonuje archeolog Konrad Grochecki kierujący badaniami.

Funkcja rowu na ten moment nie została ustalona, a koncepcji jest parę, wymagają jednak one weryfikacji. Drugi etap badań rozpocznie się jesienią 2022 roku. Po ich zakończeniu przygotowane zostanie pełne sprawozdanie z badań.

Gmina Krasnystaw, będąca właścicielem zabytku, zabiegała od kilku lat o środki finansowe na przeprowadzenie rewitalizacji nie tylko owej wieży ariańskiej, ale także zamku w Krupem. W ramach środków pozyskanych z Norweskiego Funduszu Europejskiego Obszaru Gospodarczego przeprowadzono konsultacje społeczne wśród mieszkańców oraz przygotowano koncepcję i projekt rewitalizacji obiektów. W 2016 r. powstał projekt budowlany rewitalizacji wieży, w oparciu o który Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków wydał Gminie Krasnystaw pozwolenie na prace.

W 2019 r. Gmina zrezygnowała z unijnego dofinansowania na odnowienie zabytkowych ruin zamku i wieży ariańskiej ze względu na brak środków na pokrycie wkładu własnego. Jednocześnie pozwolenie budowlane straciło ważność. W 2021 r. Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków ponownie wydał pozwolenie na rewitalizację wieży ariańskiej wraz z zagospodarowaniem terenu.

Na początku 2022 r. Wójt i Skarbnik Gminy Krasnystaw podpisały w Urzędzie Marszałkowskim w Lublinie umowę o przyznaniu dotacji w kwocie ponad 300 000 zł na sfinansowanie prac przy wieży w Krynicy i to w ich ramach prowadzone są owe badania archeologiczne.

Najstarsza piramida w Polsce

Często gdy mowa o piramidach na terenie polskich, jako najważniejsze, bo najstarsze wskazywane są tzw. grobowce kujawskie kultury pucharów lejkowatych. Są to monumentalne obiekty zbudowane w młodszej epoce kamienia, ponad 5 tys. lat temu. Prawdę jest jednak, że wyglądem wcale piramid nie przypominają.

Jednym z nielicznych, a na pewno najstarszym grobowcem na ziemiach współczesnej Polski, nawiązującym choć trochę kształtem do starożytnych egipskich piramid jest jednak właśnie grobowiec Orzechowskich w Krynicy.

Obiekt o wysokości 20 m, na rzucie kwadratu o boku 7,35 m, wzniesiony został z różnej wielkości kamieni wapiennych, zlepieńców oraz innych, często znacznej wielkości głazów. Przyziemie ma kształt sześcianu o wysokości 6,50 m i grubości ścian 0,80 m. Piramidalna część przykrywająca kaplicę ma 13,50 m wysokości.

Od południa znajduje się zamknięte półkoliście wejście do mauzoleum, od strony wschodniej, poniżej poziomu gruntu, wejście do krypty, widoczne dziś częściowo od wnętrza budowli. Na osi symetrii każdej ze ścian znajdują się pojedynczo okrągłe okienka z wydatnym glifem:

Obiekt ma skromnie profilowany gzyms wieńczący, uwypuklony szerokim wałkiem. Wnętrze jest sklepione ceglaną kolebką krzyżową, która spływa na narożne pilastry. Pozbawione jest podłogi oraz najprawdopodobniej sklepienia krypty. Krypta w dużej części jest zasypana gruzem, który spadł do wnętrza mauzoleum, kiedy popadało ono w ruinę, niszczone ostrzałami artyleryjskimi podczas I i II wojny światowej. Część ostrosłupowa, pusta w środku, została wymurowana wyłącznie z cegieł. Dodatkowo ostrosłup wieńczy betonowy, ostro zakończony, „piramidion”.

W latach 1956-1957 przeprowadzono przy mauzoleum prace konserwatorskie. Wejście do mauzoleum, sklepienie oraz szeroki wałek podkreślający gzyms wieńczący uzupełniono wówczas współczesną cegłą. Pierwotne drewniane wieńce zastąpiono wieńcem żelbetowym ukrytym pod ceglanym gzymsem pokrytym gontem. Wyrwa w murze elewacji północnej, tj. okno i część muru, została zrekonstruowana współczesnym materiałem budowlanym. Ściany obiektu zostały częściowo przemurowane w miejscach spękań i uszkodzeń. Szczyt wieży pierwotnie wykonany z kamienia, podczas prac remontowych został zdemontowany i zrekonstruowany. Oryginał wykonany z szarego wapienia znajduje się w Muzeum Regionalnym w Krasnymstawie. Prace konserwatorskie nie objęły zagruzowanej krypty.

Najbliższą analogię dla mauzoleum w Krynicy stanowi mauzoleum księcia Aleksandra Prońskiego – również arianina, pod Beresteczkiem na Wołyniu, wzniesione w podobnym czasie. Pośród późniejszych podobnych obiektów można wymienić piramidy z Łazisk k. Wągrowca, Międzybrodzia, Rapy leżącej przy granicy z Obwodem Kaliningradzkim czy Rożnowa. Wszystkie te grobowce, prócz tej ostatniej – powstałej w 1780 roku, zbudowano jednak dopiero w XIX wieku.

Źródło informacji: radio.lublin.pl; Źródło tekstu o historii budowli i badań wraz ze zdjęciami: profil Facebook Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków