Prehistoria – definicja, epoki, odkrycia

Prehistoria to najdłuższy okres w dziejach ludzkości, trwający użycia pierwszych kamiennych narzędzi przez homininów ok. 3,3 mln lat p.n.e., aż do wynalezienia pisma ok. 4 tys. lat p.n.e.

Ile lat trwała prehistoria?

Prehistoria trwała niecałe 3 mln lat. Zaczęła się ok. 3,3 mln lat temu i trwała do ok. 4000 r. p.n.e. To najdłuższy okres w dziejach ludzkości. Nieprawdą jest jednak, że zaczęła się ona z chwilą pojawienia się pierwszego człowieka na Ziemi.

Na terenach Afryki prehistoria zaczyna się około 3,3 mln lat temu w momencie wykorzystania pierwszych kamiennych narzędzi przez homininów– Australopithecus afarensis lub Kenyanthropus platyops. Początkowa data 2,6 mln lat temu, podawana na większości stron, jest nieaktualna od 2015 roku, kiedy to odkryto w Kenii najstarsze na świecie narzędzia¹⁾HARMAND S., LEWIS J.E., FEIBEL C.S., LEPRE C.J., PRAT S., LENOBLE A., BOËS X., QUINN R.L., BRENET M., … ROCHE H. 2015. 3.3-million-year-old stone … Więcej. Na terenie Europy i Azji prehistoria rozpoczyna się około 1,8 mln lat temu wraz z przybyciem Homo habilis, natomiast na innych kontynentach z momentem pojawienia się Homo sapiens. Prehistoria kończy się wraz z wynalezieniem pisma, co dla każdej kultury działo się w innym momencie.

Jak dzieli się prehistoria?

Prehistorię tradycyjnie dzielimy na trzy podstawowe epoki, którymi są:

• Epoka kamienia (ok. 3,3 mln lat – 3400 p.n.e.)
• Epoka brązu (ok. 3400 – 1200 p.n.e.)
• Epoka żelaza (ok. 1200 p.n.e. do starożytności/średniowiecza)

Jak łatwo można zauważyć aktualne datowanie tych epok nijak się ma do założenia, że prehistoria kończy się ok. 4 tys. lat p.n.e. Wedle tego co wiemy dziś, pismo pojawiło się bowiem gdzieś pod koniec epoki kamienia. Używając określeń prehistoria lub prahistorii powinniśmy raczej myśleć o przeszłości rodzaju ludzkiego w całości.

Powyższa periodyzacja jest z kolei próbą zniwelowania różnic wynikających z asynchronizmu rozwojowego, czyli nierównomiernego rozwoju różnych obszarów w tym samym czasie. Przykładowo, dla terenów dzisiejszej Polski jako początek epoki żelaza uznawany jest 750 r. p.n.e.. Data ta pochodzi z badań osady obronnej z Biskupina, a pierwsze źródła pisane z naszych ziem pojawiają się dopiero w X wieku. Stąd też o wiele częściej w archeologii Polski stosowany jest termin „pradzieje”.

System trzech epok

Ten system trzech epok zawdzięczamy duńskiemu archeologowi. Christian Jürgensen Thomsen w 1816 r. na potrzeby uporządkowania zgromadzonych zabytków archeologicznych i zaprezentowania ich na wystawie, posortował je biorąc pod uwagę materiał, z którego były wykonane, tworząc tym samym podstawy do ustalenia periodyzacji dziejów ludzkości. Korzystał przy tym z pracy Vedel Simonsena, który już wcześniej sugerował bardzo podobną koncepcję, jednak dopiero posortowanie zabytków pozwoliło na jej doprecyzowanie.

Następnie, w 1865 r. John Lubbock uszczegółowił ten podział dzieląc, epokę kamienia na paleolit (starszą epokę kamienia) i neolit (młodszą epokę kamienia). Dosłownie zaraz po tym, Hodder Westropp jako pierwszy zasugerował wyróżnienie dodatkowo epoki pomiędzy nimi, czyli mezolitu (środkowej epoki kamienia). Oficjalnie podział epoki kamienia na paleolit, mezolit i neolit przyjęto jednak dopiero w 1947 r., gdy V. Gordon Childe spopularyzował go w swojej książce.

Oczywiście ramy czasowe tych epok, czyli daty ich początku i końca są umowne i różnią się w zależności od warunków lokalnych danego obszaru świata. Przykładowo, na terenach dzisiejszej Polski najstarsze ślady znanej nauce aktywności rodzaju ludzkiego datowane są dopiero na okres 800-500 tys. lat p.n.e.

Dodatkowo pamiętać należy, że wraz z pojawieniem się metod produkcji przedmiotów z brązu, a później żelaza, nie porzucono natychmiast wszystkich innych dotychczas wykorzystywanych surowców i narzędzi. Zmiany zachodziły stopniowo i głównie w obrębie aktywności, gdzie potrzebowano bardziej twardych, ostrych lub wytrzymałych przedmiotów, jak narzędzia lub broń. Przykładowo prawdopodobnie, aż do późnego średniowiecza, tam gdzie drewno było tylko łatwo dostępne, zawsze stanowiło ono podstawowy surowiec do produkcji wielu przedmiotów. Wiemy to z badań archeologicznych na stanowiskach, gdzie odpowiednie warunki środowiskowe (alkaliczne gleby, stała wilgoć, obecność soli itp.) zapewniły ich dobrą konserwację i zachowanie się do naszych czasów.

Prehistoria a prahistoria

Prehistoria czy prahistoria? Nad odpowiedzią na to pozornie proste pytanie, dyskusje toczą się już od tak dawna, że trudno stwierdzić jednoznacznie kto ma rację. Choć wiele słowników sugeruje, że są one jednoznaczne, to dla historyków i archeologów „prahistoria” i „prehistoria” nie są synonimami. Powoli jednak cały ten spór coraz więcej osób uważa w sumie za jałowy, szczególnie biorąc pod uwagę fakt, że słowniki dały sobie nim spokój już jakiś czas temu. Dla pewności zawsze można jednak użyć całkowicie neutralnego określenia „pradzieje”.

A dla tych, którzy jednak chcieliby poznać opinie na ten temat, to głównie dyskusja toczy się wokół kwestii kontynuacji lub jej braku czyli tego, że historia istniała/coś działo się również przed pojawieniem się znanych nauce źródeł pisanych. I tak:

• prehistoria
  • to wedle części osób i słowników, dzieje ludzkości od chwili użycia pierwszych narzędzi przez pierwszych hominidów (ok. 3,3 mln lat temu) do czasu powstania pierwszych źródeł pisanych; za tą formą opowiadają się wszyscy odwołujący się do tradycji archeologii przedwojennej i nie widzący problemów z używaniem przedrostka „pre-” oznaczający uprzedność,
• prahistoria 
  • to wedle części osób i słowników dzieje ludzkości od chwili pojawienia się pierwszych hominidów (ok. 7 mln lat temu) do czasu powstania pierwszych źródeł pisanych; za tą formą opowiadali się długo przede wszystkim poznańscy naukowcy sugerując, że przedrostek „pra-” wskazuje na kontynuację i ciągłość, a nie istnienie przed i w opozycji do historii,
  • dodatkowo, wedle jeszcze innych osób, dotyczy niesprecyzowanych czasów odległych, niewiązanych w żaden sposób z momentem istnienia lub nieistnienia źródeł pisanych.

W wielu artykułach można znaleźć wzmiankę, w której autorzy powołują się na fakt, że w Poznaniu od trzydziestu przeszło lat funkcjonuje Instytut Prahistorii (a nie: Instytut Prehistorii lub Archeologii), ale nie jest już ona aktualna. Został on przemianowany w 2016 r. na Instytut Archeologii (aktualnie już Wydział Archeologii), a naucza się w nim m.in. archeologii pradziejowej. Możemy tylko przypuszczać, że różne problemy z poprzednią nazwą sprawiły, że „postawy metodyczno-metodologiczne części jego pracowników” uznano za przestarzałe i podążono za duchem czasu.

Zarys starszej epoki kamienia w bardzo dużym skrócie

Około 2,6 mln lat temu we wschodniej Afryce pojawił się Homo habilis, czyli człowiek zręczny. Nazwa została mu nadana, ponieważ uznano go za pierwszego twórcę narzędzi kamiennych jak np. pięściaków- prymitywnych narzędzi uniwersalnych o owalnych kształtach. Prawdopodobnie Homo habilis był padlinożercą. Narzędzia, którymi się posługiwał, nie nadawały się do polowania na większą zwierzynę, musiał więc żywić się mięsem martwych zwierząt. Dziś wiemy jednak, że już wcześniejsze formy hominidów potrafiły posługiwać się kamiennymi narzędziami, a najstarsze nam znane datowane są na 3,3 mln lat p.n.e. i odkryto je w Kenii na brzegu jeziora Turkana.

Z Homo habilis wykształcił się Homo erectus, czyli człowiek wyprostowany. Pojawił się on w środkowo‑wschodniej Afryce około 2 mln lat temu. Wynalazł oszczep, którym mógł polować na antylopy, bawoły, konie i bizony. Umiał również łowić ryby i owoce morza. Jemu też przypisuje się odkrycie metod rozniecania ognia. Coraz lepiej rozwinięte mózgi naszych przodków potrzebowały urozmaiconej, wysokokalorycznej diety. Jedzenie mięsa dostarczało znacznie więcej kalorii niż dieta wegetariańska. Wspólne polowania wymusiły konieczność współpracy i stworzenie zbiorowisk opartych na rodzinie oraz podziale pracy według płci lub wieku. Homo erectus żył w małych, liczących kilka osobników grupach. Musiał ciągle wędrować w poszukiwaniu pożywienia, ponieważ nie znał jeszcze hodowli ani rolnictwa. Około 1,8 mln lat temu przedstawiciele tego gatunku pojawili się w Europie.

Prawdopodobnie potomkiem Homo erectusa był Homo neanderthalensis – człowiek neandertalski (neandertalczyk), który pojawił się w Europie około 400 tys. lat temu. Przy czym za formę pośrednią pomiędzy nimi aktualnie uważa się Homo heidelbergensis. Neandertalczyk prowadził jeszcze koczowniczy tryb życia, ale wykazywał już aktywność, która nie była związana tylko z zapewnieniem sobie jedzenia i schronienia, na przykład wyrabiał ozdoby z muszli. Zmarłych chował w jaskiniach, okrywając ciała kwiatami oraz zostawiając przy nich narzędzia i kości zwierząt. Bardzo możliwe, że posługiwał się mową i żył w zorganizowanych grupach. Ich wyginięcie – powiązane zapewne ze splotem kilku przyczyn, szacowane jest obecnie na około 40-35 tys. lat temu. Wiele odkryć na ich temat pozwala dziś z dużym dystansem spoglądać na wcześniejsze, schematyczne modele, sugerujące, że ich wyginięcie można wiązać ze zmianami klimatycznymi i nieprzyjaznemu środowisku. Raczej związane było ono z przegraną walką o zasoby, którą neandertalczycy toczyli z naszymi bezpośrednimi przodkami z gatunku Homo sapiens, którzy w Europie pojawili się ok. 40 tys. lat temu.

Należy jednocześnie pamiętać, że przedstawiony obraz jest bardzo uproszczony i schematyczny. Antropogeneza, czyli droga rozwoju i procesów biologicznych, które doprowadziły do powstania anatomicznie nowoczesnego człowieka rozumnego (Homo sapiens), jest o wiele bardziej skomplikowana. Wyjaśniania jest na gruncie teorii ewolucji w oparciu o osiągnięcia antropologii, archeologii, filogenetyki molekularnej i antropolingwistyki. Przedstawiony liniowy rozwój, gdzie kolejny, coraz bardziej rozwinięty gatunek zastępował poprzedni z pewnością nie wyglądał tak w rzeczywistości. Poszczególne gatunki koegzystowały ze sobą w ramach poszczególnych okresów czasu, konkurowały o zasoby, a ich rozwój mógł przebiegać w podobny sposób na zasadzie konwergencji w różnych częściach świata, niezależnie od siebie.

Dalszy losy świata na stałe związane są już wyłącznie z nami – Homo sapiens oraz naszymi wynalazkami i powoli nabierającym przyspieszenia rozwojem technologicznym. Ok. 11 tys. lat p.n.e. rozpoczyna się mezolit będący stopniowym przejściem od paleolitu do neolitu, którego najważniejszym wyróżnikiem jest mikrolityzacja, czyli tendencja do zmniejszania rozmiarów krzemiennych narzędzi i broni. W neolicie, ok. 9 tys. lat p.n.e. na Bliskim Wchodzie, rozpoczyna się tzw. rewolucja neolityczna i stopniowe przechodzenie na osiadły tryb życia i wynikające z tego wszystkie utrudnienia życia. Pośród zabytków dominują przedmioty z tzw. kamienia gładzonego, oraz nowość – ceramika. W epoce brązu ok. 3,4 tys. lat p.n.e. rozpowszechnia się zaś umiejętność produkcji przedmiotów ze stopu cyny i miedzi, zaś w epoce żelaza ok. 1,2 tys. lat p.n.e. w dużej mierze najważniejszym metalem staje się żelazo.

Odkrycia i wyniki badań związane ze starszą epoką kamienia