W dniu 29 listopada 2019 r. w Centrum Konferencyjno-Wystawienniczym Instytutu Badawczego Leśnictwa w Sękocinie Starym odbyła się konferencja naukowa „Dziedzictwo archeologiczne w polskiej części Puszczy Białowieskiej – podsumowanie wyników badań inwentaryzacyjnych” oraz panel dyskusyjny „Dziedzictwo w lasach – badania, ochrona, zarządzanie i popularyzacja”.
Wydarzeniu towarzyszyły dwie wystawy: fotograficzna pt. „Archeologia w Puszczy Białowieskiej” oraz zabytków i rekonstrukcji pt. „Artefakty z Puszczy Białowieskiej”. Konferencję otworzyli: z ramienia głównego organizatora – wicedyrektor Instytutu Badawczego Leśnictwa prof. IBL dr hab. Krzysztof Stereńczak oraz z ramienia Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych – Naczelnik Wydziału Ochrony Zasobów Przyrodniczych Jan Tabor.
Konferencja spotkała się z dużym zainteresowaniem gości, zarówno w części prezentującej wyniki badań, jak i w częściach dyskusyjnych, zwłaszcza w panelu dyskusyjnym. Interdyscyplinarny zespół badawczy zaprezentował rezultaty kolejnego etapu kilkuletnich badań w dwóch sesjach referatowych. Przedstawiono m.in. najnowsze wyniki badań nad przeszłością polskiej części Puszczy Białowieskiej. Uczestnicy mieli możliwość wysłuchania prezentacji archeologów, historyków oraz specjalistów w zakresie gleboznawstwa, palinologii czy też na temat współistnienia dóbr kultury i środowiska w tym wyjątkowym kompleksie leśnym. Uwagę słuchaczy skupił m.in. rozpoznany, i w znacznym stopniu poddany inwentaryzacji, zbiór zabytków archeologicznych – nieruchomych, jak i ruchomych. Wyniki badań potwierdzają wyjściową hipotezę o większej, różnorodniejszej i intensywniejszej – niż dotychczas sądzono – działalności człowieka na terenie dzisiejszej, polskiej części Puszczy Białowieskiej w dalszej i bliższej przeszłości.
W dwóch sesjach: pierwszej pt. „Stan i metody badań dziedzictwa kulturowego Puszczy Białowieskiej” prowadzonej przez prof. dr. hab. Bogusława Gedigę z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN oraz drugiej pt. „Intrygująca i tajemnicza Puszcza Białowieska” prowadzonej przez prof. dr. hab. Jana Matuszkiewicza z Uniwersytetu Warszawskiego, a także podczas dyskusji podsumowującej badania, prowadzonej przez prof. dr. hab. Andrzeja Grzywacza z Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, słuchacze mogli zapoznać się z wynikami, ich interpretacją i płynącymi z tego wnioskami.
Wykładem otwierającym „Puszcza Białowieska na pograniczu kultur archeologicznych” prof. UW dr hab. Joanna Kalaga wprowadziła uczestników w problematykę, zwracając uwagę na znaczenie i wagę badań, jak również na specyfikę obszaru Puszczy Białowieskiej – jako terenu pogranicza – obszaru ścierania się różnorodnych społeczności i kultur, co stanowi charakterystyczną cechę badanego terenu. W kolejnych prezentacjach ukazano m.in. koncepcję badań inwentaryzacyjnych, realizowaną na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, która jest pierwszą tego typu inicjatywą w historii polskiej archeologii.
Badania te opierały się głównie na metodach nieinwazyjnych, zwłaszcza na skanowaniu laserowym (tzw. LiDAR), badaniach geofizycznych, ale również na prospekcji inwazyjnej, w szczególności badaniach wykopaliskowych. Kilkuletnie zmagania zwieńczyło m.in. przygotowanie setek nowych Kart Ewidencji Zabytków Archeologicznych, które dotyczą zarówno tzw. stanowisk wielkoobszarowych (jak np. zespoły zabytków nieruchomych i ruchomych) lub pojedynczych zabytków nieruchomych (np. kurhany). Od początku XIX w. do 2016 r. na terenie Puszczy Białowieskiej rozpoznano około 200 stanowisk archeologicznych. W 2016 r. liczba ta zwiększyła się prawie dwukrotnie (pierwszy etap badań inwentaryzacyjnych). W kolejnym etapie badań 2017-2019 r. możemy mówić o zwielokrotnieniu tego zasobu kulturowego (archeologicznego), będącym ponadto zapowiedzią kolejnych odkryć na terenie Puszczy Białowieskiej, gdyż warto dodać, że obszar Puszczy nie został jeszcze w całości poddany badaniom inwentaryzacyjnym. Podczas obrad uwagę słuchaczy skierowano również na eksploatację drzewostanów Puszczy w okresach historycznych, zwłaszcza w XIX i XX wieku. Podczas referowania tematu historycznego podkreślono także znaczenie poznawcze zasobów archiwalnych, które dotychczas nie były analizowane.
Niewątpliwym sukcesem prowadzonych badań było odkrycie pozostałości po dawnych systemach rolnych, które zachowały się na terenie Puszczy Białowieskiej, dość dobrze w wielu miejscach i na dość znacznych obszarach,. Jest to unikatowe znalezisko i unikatowy zbiór obiektów w skali Polski i Europy. Wstępnie określono, że obiekty te wiązane są z epoką żelaza – okresem wpływów rzymskich lub ze średniowieczem. Ich zasięg i stan zachowania analizowano z zastosowaniem m.in. badań wykopaliskowych, prospekcji geofizycznej, analiz specjalistycznych, w tym analiz gleboznawczych, które potwierdziły w licznych miejscach funkcję i zasięg tych obiektów.
Do innych rozpoznanych obiektów zabytkowych, świadczących o różnorodnej i wielomiejscowej działalności człowieka na terenie dzisiejszej Puszczy Białowieskiej, związanych zarówno z czasami prahistorycznymi, jak i historycznymi należą m.in.: (1) cmentarzyska i pojedyncze kurhany, (2) mielerze, smolarnie i potażarnie, (3) grodzisko (?), (4) relikty starożytnych i historycznych osad, (5) a nawet pozostałości po prowadzonych tutaj walkach powstańczych czy działaniach wojennych.
Część prezentacyjną zamkął zwiastun filmu, przedstawiającego prowadzenie badań, uzyskane wyniki, i samą Puszczę Białowieską – w nieznanym dotąd świetle. Elementem podsumowującym sesje referatowe była dyskusja poświęcona inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego oraz przyszłym działaniom ochronnym i formom zarządzania obiektem światowego dziedzictwa UNESCO. Tutaj m.in. poruszono kwestie znaczenia utożsamiania się lokalnej społeczności z dziedzictwem przyrodniczym i kulturowym oraz jej rolę w promowaniu i udostępnianiu tych unikatowych zasobów.
Ostatnią część spotkania wypełnił panel dyskusyjny z udziałem grona ekspertów, o interdyscyplinarnym charakterze, obejmujący przedstawicieli archeologii, konserwacji zabytków, historii, jak również leśnictwa, nauk przyrodniczych czy zarządców terenu. Panel prowadzili – prof. IBL dr hab. Krzysztof Stereńczak – zastępca dyrektora Instytutu Badawczego Leśnictwa oraz prof. UKSW dr hab. Rafał Zapłata – koordynator zadania inwentaryzacyjnego z ramienia Fundacji Hereditas. Dyskusja skupiła się m.in. na wyzwaniach, do których należy obecnie zaliczyć rozpoznanie zabytków archeologicznych na pozostałych terenach leśnych w Polsce. Podkreślano m.in. specyfikę środowiska leśnego w kontekście występowania zabytków archeologicznych oraz konieczność zintegrowania działań na rzecz ochrony dóbr kultury i środowiska, jak również potrzebę interdyscyplinarnego podejścia, z aktywnym włączaniem do działań przedstawicieli Lasów Państwowych, jak i np. Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej.
Podczas panelu Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa Bartosz Skaldawski zwrócił uwagę na konieczność podejmowania wspólnych działań, skierowanych przeciwko nielegalnym poszukiwaczom skarbów na terenach leśnych, którzy często dopuszczają się grabieży i niszczenia dziedzictwa archeologicznego. Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków prof. dr hab. Jakub Lewicki podkreślił natomiast znaczenie ochrony prawnej zabytków na terenach leśnych, jak również potrzebę pozyskiwania środków do finansowania ochrony obiektów zabytkowych.
Jednym z celów panelu było zebranie opinii pomocnych do przygotowania zbioru zaleceń, ukierunkowanych na rozpoznawanie, ochronę i uczytelnianie zasobów kulturowych na terenach leśnych oraz na zintegrowaną ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Do udziału w dalszych pracach nad dokumentem zachęcamy wszystkich zainteresowanych. Głosy w tej sprawie można przesyłać na adres mailowy: rafal.zaplata@fundacja-hereditas.pl Organizatorzy panelu zastrzegają sobie przy tym prawo do wyboru i redakcji przekazywanych uwag i postulatów.
Na towarzyszącej konferencji wystawie eksponatów uczestnicy wydarzenia mogli zapoznać się m.in. z wybranymi zabytkami archeologicznymi (po zabezpieczeniu konserwatorskim) z okresu wpływów rzymskich czy wczesnego średniowiecza, takimi jak: monety (np. denary rzymskie z II w n.e.), narzędzia rolnicze (np. radlica łopatkowa, motyka), militaria (np. groty oszczepów, jelec miecza), przedmioty osobiste, części ubioru i ozdoby (np. zapinki, pierścienie) czy przedmioty codziennego użytku (np. nożyce, osełki czy krzesiwa). Z kolei wystawa fotografii była swego rodzaju fotorelacją z prac terenowych i gabinetowych interdyscyplinarnego zespołu, który tworzyli przez ostatnie lata przedstawiciele różnych profesji, z różnorodnych instytucji i ośrodków naukowo-akademickich Polski, a nawet i Europy.
Badania „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego” na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej w ramach projektu „Ocena i monitoring zmian stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych – kontynuacja” były kolejną inicjatywą zrealizowaną pod przewodnictwem Instytutu Badawczego Leśnictwa na zlecenie i ze środków Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. Pierwsza związana z Puszczą Białowieską to „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego” na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej w ramach projektu „Ocena i monitoring zmian stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych” – konsorcjant i główny wykonawca zadania Instytut Archeologii i Etnologii PAN w 2016 r.. Kontynuacja zadania była realizowana w głównej mierze przez Fundację Hereditas w latach 2017-2019.
Wszystkim uczestnikom serdecznie dziękujemy za udział w konferencji i panelu. Szczególne podziękowania kierujemy do patronów honorowych i medialnych wydarzenia.
Źródło: Komitet Organizacyjny; Zdjęcia: E. Kuciewicz, J. Stępnik, A. Olszewska, A. Obidziński, R. Zapłata
Doktor nauk historycznych / dr hab. nauk technicznych. Pracownik Instytutu Informatyki UKSW w Warszawie. Absolwent kierunku archeologia UAM w Poznaniu. Specjalista w zakresie m.in. geomatyki, teledetekcji, digitalizacji i metod nieinwazyjnych w badaniach archeologicznych i architektonicznych. Członek m.in. ICOMOS i Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków.
