Archeologia Żywa 2 (88) 2023

W najnowszym numerze „Archeologii Żywej” zaglądamy do wnętrza domów ze słynnej pradziejowej osady obronnej z Biskupina, śledzimy rozwój rzymskiej willi z cypryjskiego Nea Pafos, sprawdzamy jak mieszkało się w średniowiecznym zamku, jak zmieniały się wiejskie chaty na Dolnym Śląsku i czy służba króla Stanisława Augusta Poniatowskiego miała wygodne mieszkania. A to tylko mały procent!

Gdzie kupić numer?

Archeologia Żywa 2/2023 – spis treści

• TEMAT NUMERU
  • 04 / Domy na słupach. Północna Italia w epoce brązu
    Mateusz Juszczyk
  • 07 / Miary długości na Śląsku we wczesnej epoce żelaza
    Tomasz Gralak
  • 10 / Domowe graty sprzed 2,5 tysiąca lat
    Jakub Okonek
  • 14 / Polscy naukowcy na tropie bogatej rezydencji w Pafos na Cyprze: Architektura luksusu z recyklingu
    Ewdoksia Papuci-Władyka, Aleksandra Brzozowska-Jawornicka, Anna Kubicka-Sowińska, Paweł Lech, Łukasz Miszk
  • 24 / Dedoplis Gora – antyczna rezydencja kaukaskich władców
    David Gagoszidze, Przemysław Polakiewicz
  • 32 / Monastyr Aładża koło Warny
    Grzegorz Wojciechowski
  • 38 / Czy w średniowiecznej chacie klepano biedę?
    Maria Legut-Pintal
  • 42 / Zamek Ronow. Zapomniana siedziba rycerzy-rabusiów
    Paweł Konczewski, Milan Sýkora
  • 47 / Wielka Oficyna na Zamku Królewskim w Warszawie. Mieszkania dla służby dworskiej za panowania Stanisława Augusta
    Jan Łoziński
• ODKRYCIA
  • 52 / Pierwsi rolnicy na Dolnym Nadodrzu
    Marcin Dziewanowski
• TAJEMNICE PRZESZŁOŚCI
  • 58 / Miłość i seks w starożytnej Mezopotamii
    Dominika Majchrzak
  • 62 / Płowdiw. Dawna stolica rzymskiej prowincji
    Piotr Piekarz
  • 70 / Rio Bec D. Którędy w zaświaty Majów?
    Przemysław A. Trześniowski
  • 74 / 1540 – rok wielkiej suszy
    Mariusz Kalwasiński
• POZA ARCHEOLOGIĄ
  • 77 / Domy bogów? Święte miejsca przodków
    Szymon Jamaszewski
• ARCHEOKUCHNIA
  • 79 / Ciągnąca się historia spaghetti
    Maciej Słowiński

Od redaktora naczelnego

Gdy nasi odlegli przodkowie opuścili jaskinie, musieli zadbać o to, by zapewnić sobie nowe schronienia, w tym celu mobilizując wszystkie swe zdolności i możliwości. Niezależnie od tego, czy to chatka z piernika, dom słupowy czy kamienna wieża, jedno jest pewne – ludzkość nie przestanie tworzyć nowych, wyjątkowych miejsc do życia. Otóż w tym numerze „Archeologii Żywej” przybliżamy Wam rozmaitość domów na przestrzeni wieków oraz to, jak archeologia odkrywa ich tajniki.

Pisząc o kreatywnych rozwiązaniach, właśnie od takich zaczynamy numer. Opisywane przez Mateusza Juszczyka domy kultury Terramare odkrywane w północnej Italii, spodobać się mogą każdemu, kto boryka się z zalewaną piwnicą. Następnie Tomasz Gralak przedstawia swoją hipotezę w jaki sposób pradziejowi mieszkańcy dzisiejszej Polski mogli rozmierzać swoje długie domy słupowe, zaś Jakub Okonek prezentuje co w nich trzymali. Po tych rodzimych klimatach przenosimy się w o wiele cieplejsze rejony, bo prosto na Cypr. Długo staraliśmy się o artykuł na temat badań prowadzonych w Nea Pafos, ale dziś możemy spokojnie stwierdzić, że było warto! W temacie numeru nie mniej egzotyczne są również Dedoplis Gora, czyli rezydencja królów Kaukazu opisywana przez Davida Gagoszidze i Przemysława Polakiewicza, a także wykuty w skale klasztor Aładża, który odwiedził dla Was i opisał Grzegorz Wojciechowski. Oba miejsca z pewnością warte są odwiedzenia w trakcie zbliżających się wakacji. O wiele mniej zachowało się na powierzchni w przypadku średniowiecznych wsi badanych przez Marię Legut-Pintal i zamku Ronau, którego historię i wyniki niedawnej prospekcji przedstawili Paweł Konczewski i Milan Sýkora. Oczywiście w tym numerze nie mogło zabraknąć tekstu o przynajmniej jednym prawdziwie królewskim, polskim obiekcie, dlatego z wielką przyjemnością prezentujemy artykuł autorstwa Jana Łozińskiego na temat Zamku Królewskiego w Warszawie, lecz z innej strony niż byście się spodziewali, bo od strony pokojów dworskiej służby.

Nie mniej ciekawie jest poza tematem numeru. Marcin Dziewanowski przybliża swoje niesamowite wyniki badań na temat pierwszych rolników na Dolnym Nadodrzu. Dominika Majchrzak opisuje, jaki stosunek mieli starożytni mieszkańcy Mezopotamii do seksu i miłości. Paweł Piekarz powraca na nasze łamy po dłuższej przerwie, przybliżając historię dawnej stolicy prowincji Tracja, podobnie jak Mariusz Kalwasiński, opisujący wielką suszę z 1540 roku. Bez przerwy zaś witamy: Przemysława Trześniowskiego opisującego obrzędy pogrzebowe Majów z Rio Bec D, Szymona Jamaszewskiego przybliżającego boskie siedziby, te rodzime i z drugiego końca świata, oraz Macieja Słowińskiego z ciągnącą się historią spaghetti.

Jak zawsze zgromadziliśmy dla Was zatem prawdziwy przekrój, którego nie powstydziłoby się nawet czasopismo architektoniczne. A to jedynie drobna cząstka ukazująca, jak niesamowicie jako ludzkość jesteśmy w stanie radzić sobie w każdych warunkach. Gdy zaś po lekturze będziecie czuć niedosyt, to zapraszamy na nasze media społecznościowe, tam my z kolei staramy się cały czas rozwijać i dzielić z Wami tym, co otrzymujemy od badaczy.

AŻ 2/2023 – podgląd zawartości

Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i zaglądania na profile społecznościowe w serwisach Facebook, Instagram, TikTok i YouTube, gdzie znaleźć można dodatkowe informacje o odkryciach i wydarzeniach archeologicznych, a także uczestniczyć w naszych internetowych wykładach na żywo z cyklu Kontekst.

Życzymy miłej lektury!

Pełny wykaz literatury

Domy na słupach. Północna Italia w epoce brązu / Mateusz Juszczyk

• BALISTA C. ET AL. 2008. Dati preliminari sullo scavo della Terramara di Gaggio di Castelfranco Emilia (Modena), scavi 2001-2004, [w:] M. Bernabò Brea, R. Valloni (red.), Archeologia ad Alta Velocità, Borgo San Lorenzo, s. 113-138.
• CANCI ET AL. 2015. La necropoli della media e recente Età del bronzo di Olmo di Nogara (Verona). Risultati della ricerca osteoarcheologica, paleochimica e paleodemografica,
• [w:] G. Leonardi, V. Tiné (red.), Preistoria e Protostoria del Veneto. Studi di Preistoria e Protostoria 2, Firenze, s. 327-340.
• CARDARELLI A. 2009. The collapse of the Terramare culture and growth of new economic and social systems during the Late Bronze Age in Italy, „Scienze dell’Antichità”, 15, s. 449-520.
• CARDARELLI A. 2015. Different forms of social inequality in Bronze Age Italy, „Origini”, XXXVIII, s. 151-200.
• CREMASCHI M., PIZZI CH., VALSECCHI V. 2006. Water management and land use in the terramare and a possible climatic co-factor in their abandonment: The case study of the terramara of Poviglio Santa Rosa (northern Italy), „Quaternary International”, 151,
• s. 87-98.
• CREMASCHI M. ET AL. 2016. La terramara Santa Rosa di Poviglio: strutture tra Villaggio Piccolo e Villaggio Grande. Nuovi dati dallo scavo 2015, „The Journal of Fasti Online”, http://www.fastionline.org/docs/FOLDER-it-2016-349.pdf (Dostęp: 13.06.2018).
• CUPITÒ M. ET AL. 2012. Resistances to the 12th Century BC Crisis in the Veneto Region: the Case Studies of Fondo Paviani and Montebello Vicentino, [w:] J. Kneisel et al. (red.), Collapse or continuity? Environment and developement of Bronze Age human landscapes. Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 205, Bonn, s. 55-70.
• DE MARINIS R.C. 2006. Aspetti e problemi del Bronzo Recente nella regione benacense, [w:] A. Cardarelli, M. Pacciarelli, A. Vanzetti (red.), Studi di Protostoria in Onore di Renato Peroni, Firenze, s. 445-456.
• MERCURI ET AL. 2006. Economy and environment of Bronze Age settlements – Terramaras – on the Po Plain (Northern Italy): first results from the archaeobotanical research at the Terramara di Montale, „Vegetation, History and Archaeobotany”, 16,
• s. 43–60.
• PEARCE M. 2004. The Italian Bronze Age, [w:] P. Bogucki, P.J. Crabtree (red.), Ancient Europe 8000 B.C.–A.D. 1000. Encyclopedia of the Barbarian World. Volume II. Bronze Age to Early Middle Ages (c. 3000 B.C.-A.D. 1000), New York, s. 34-42.
• TERRAMARA DI MONTALE [strona parku archeologicznego]. Museo all’aperto, URL: http://www.parcomontale.it/it/il-parco-archeologico (Dostęp: 20.02.2023).

Domowe graty sprzed 2,5 tysiąca lat / Jakub Okonek

• BOGUSŁAW G., JÓZEFOWSKA A. 2018, Cmentarzysko wczesnej epoki żelaza w Domasławiu 10/11/12, powiat wrocławski, Wrocław
• GEDL M. 1975. Kultura łużycka, Kraków.
• HENSEL W. 1988. Polska starożytna, Wrocław.
• KMIECIŃSKI J. (red.) 1989. Pradzieje ziem polskich, tom II, Od paleolitu do środkowego okresu lateńskiego, część 2, Epoka brązu i początki epoki żelaza, Warszawa-Łódź.
• KOSTRZEWSKI J., LUBICZ-NIEZABITOWSKI E., JAROŃ B., 1936. Osada bagienna w Biskupinie w pow. żnińskim. Tymczasowe sprawozdaniez prac wykopaliskowych Instytutu Prehistorycznego UP w latach 1934 i 1935, Poznań
• OSIPOWICZ G. 2009. Wyroby krzemienne i kamienne z osady obronnej ludności kultury łużyckiej w Grodnie, gm. Chełmża (stanowisko 6) w świetle analizy traseologicznej (materiały z lat 1997–2003), [w:] J. Gackowski (red.), Archeologia epok brązu i żelaza. Studia i materiały, t. 1, Toruń, s. 157–200.
• REMBISZ-LUBIEJEWSKA A. 2010.  Przedmioty codziennego użytku z osady z wczesnej epoki w Polanowie pow. Słupca, woj. wielkopolskie, stanowisko 12 (z badań w latach 2004-2006), [w:] A. Pydyn (red.), Archeologia Jeziora Powidzkiego, Toruń, s. 75-96.

Polscy naukowcy na tropie bogatej rezydencji w Pafos na Cyprze: Architektura luksusu z recyklingu / Ewdoksia Papuci-Władyka, Aleksandra Brzozowska-Jawornicka, Anna Kubicka-Sowińska, Paweł Lech, Łukasz Miszk

• BRZOZOWSKA-JAWORNICKA A. 2021, ‘Hellenistic’ House in Nea Paphos, Cyprus. A First Summary of its Architecture, „Études et Travaux”, XXXIV, str. 93–121.
• BALANDIER C. (red.) 2016, Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d’une ville chypriote de l’antiquité à nos jours. Etudes archéologiques, historiques et patrimoniales, Actes du Ier colloque international sur Paphos, Avignon, 30, 31 octobre et 1er novembre 2012, Bordeaux.
• DASZEWSKI W.A. 1993, Nea Paphos 1992, „Polish Archaeology in the Mediterranean Reports”, IV, str. 90–91.
• DASZEWSKI W.A, MEYZA H. (red.) 1998, Cypr w badaniach polskich. Materiały z Sesji Naukowej zorganizowanej przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW im. Prof. Kazimierza Michałowskiego, Warszawa.
• MEDEKSZA S. 1992. Willa Tezeusza w Nea Pafos. Rezydencja antyczna, Wrocław.
• MEYZA H. i in. 2011-2017, raporty w Polish Archaeology in the Mediterranean nr 20, 21, 23/1, 24/1, 26.
• MEYZA H, ZYCH I. (red.) 2015. Nea Paphos 1965-2015: 50 years of Polish Excavations. Warsaw.
• MŁYNARCZYK J. 1990. Nea Paphos III. Nea Paphos in the Hellenistic Period, Varsovie.
• PAPUCI-WŁADYKA E. (red.), Pafos – Misterium miasta Afrodyty. Dziedzictwo archeologiczne a nowe technologie /Paphos – Mystery of the city of Aphrodite. Archaeological Heritage versus New Technologies, Kraków.
• PAPUCI-WŁADYKA E. (red.) 2020. Paphos Agora Project (PAP) vol. 1. Interdisciplinary Reseach of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011-2015) – First Results, Kraków.
• PAPUCI-WŁADYKA E., DOBOSZ A. (red.) 2016. W sercu starożytnego miasta. Pięć lat badań krakowskich archeologów na Agorze w Pafos na Cyprze (2011-2015). Międzynarodowe Sympozjum i wystawa fotografii Roberta Słabońskiego, Kraków.
• WIĘCH M. 2017, Searching for the kitchen in the Early Roman phase of the “Hellenistic” House at Nea Paphos (Cyprus), „Études et Travaux”, 30, str. 439–457.
• NEA PAFOS [strona Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW]. URL: https://pcma.uw.edu.pl/2017/11/17/nea-pafos (Dostęp: 11.02.2022).
• PAPHOS AGORA PROJECT [strona Uniwersytetu Jagiellońskiego]. URL: https://paphos-agora.archeo.uj.edu.pl (Dostęp: 11.02.2022).
• POLISH ARCHAEOLOGY IN CYPRUS [strona konsorcjum]. URL: https://polisharchaeologyincyprus.com/badania/projekty/map/ (Dostęp: 11.02.2022).

Dedoplis Gora – antyczna rezydencja kaukaskich władców / David Gagoszidze, Przemysław Polakiewicz

• GAGOSHIDZE I., 2008b, Kartli in Hellenistic and Roman Times. General Aspects’, [w:] Furtwängler, A., Gagoshidze, I., Löhr, H. & Ludwig, N., Iberia and Rome: The Excavations at the Palace at Dedoplis Gora and the Roman Influence in the Caucasian Kingdom of Iberia, Langenweißbach.
• FURTWÄNGLER, A., GAGOSHIDZE, I., LÖHR, H., LUDWIG, N., 2008, Iberia and Rome: The Excavations at the Palace at Dedoplis Gora and the Roman Influence in the Caucasian Kingdom of Iberia, Langenweißbach.
• GAGOSHIDZE D., 2021, A possible portrait of Ptolemy I from Dedoplis Gora in Caucasian Iberia (Georgia) [w:] Journal of Roman Archaeology, s. 1–9, t. 34, Cambridge.
• JACZYNOWSKA M., PAWLAK M., 2011, Starożytny Rzym, Warszawa.
• MACKAY C.S., 2010, Starożytny Rzym. Historia wojskowa i polityczna, Warszawa.
• NIKOLAISHVILI V., 2011, Armaztsikhe. The Royal Residence of the Kingdom of Kartli, Tbilisi.
• VARAZANASHVILI, O., TSERETELI N., TSERETELI E. 2011, Historical Earthquakes in Georgia (up to 1900). Source Analysis and Catalogue Compilation, Tbilisi.
• IMPERIUM ROMANUM [serwis informacyjny], Kampanie na wschodzie (do 117 n.e.), URL: https://imperiumromanum.pl/wojny/kampanie-na-wschodzie/ (Dostęp: 31.01.2023).
• KONTEKST [zapis wykładu popularnonaukowego], 2023, Fort Apsaros. Starożytni Rzymianie w Gruzji, URL : https://youtu.be/hTsL-CxWG2I (Dostęp: 06.02.2023).

Monastyr Aładża koło Warny / Grzegorz Wojciechowski

• BOUZEK J. 2002. Czech and Bulgarian Archeology – Five generations of relationships, Institute of Classical Archeology Charles University, Varna.
• DAGRON G. 1999. Kościół bizantyński i chrześcijaństwo bizantyńskie między najazdami a ikonoklazmem (VII wiek–początek VIII wieku) [w:] G. Dagron, P. Riché, A Vauchez (red.), Biskupi, mnisi i cesarze 610–1054 (= Historia chrześcijaństwa, tom 4), Warszawa, s. 17–85.
• MORRISSON C., GRABOŃ A., BAVANT B. (red.) 2011, Cesarstwo Wschodniorzymskie 330–641 (= Świat Bizancjum, T. 1), Kraków.
• NOWICKA M. 1962., Od Fanagorii do Apollonii. Z dziejów antycznych miast nad Morzem Czarnym, Warszawa.
• OSTROGORSKI G. 1968. Dzieje Bizancjum, Warszawa.
• PATLAGEAN E. 2001, Cesarstwa bizantyńskie od 1054 do 1122 roku, [w:] A.P. Bagliani i in. (red.), Ekspansja Kościoła rzymskiego 1054–1274 (= Historia chrześcijaństwa, t. 5), Warszawa.
• ТЕПЛЯКОВ В. 1832. Письма из Болгарии, Письмо третье от 14.04.1829 г., Москва.
• ТОНЧЕВА Г. 1955. Аладжа манастир. София.
• WASILEWSKI T. 1988. Historia Bułgarii, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.
• WOJCIECHOWSKI G. 2020, Historia na szlaku naszych wakacyjnych wędrówek: poznajemy dzieje bułgarskiego miasta Neseber, perły Morza Czarnego, „Gazeta Wrocławska” 21 stycznia, s. 15-17.
• WOLSKI J. M. 2018, Kultura monastyczna w późnośredniowiecznej Bułgarii, Łódź.
• АРХЕОЛОГИЧЕСКИ МУЗЕЙ ВАРНА [strona Muzeum Archeologicznego Warny], URL: http://www.archaeo.museumvarna.com/bg/other/2 (Dostęp: 12.12.2022).

Czy w średniowiecznej chacie klepano biedę? / Maria Legut-Pintal

• FOKT K., LEGUT-PINTAL M. 2016. Zanikłe wsie Wzgórz Strzelińskich: stan i perspektywy badań, [w:] P. Nocuń, A. Przybyła-Dumin, K. Fokt (red.), Wieś zaginiona. Stan i perspektywy badań, Chorzów, s. 113-145.
• JEŽEK M., KLÁPŠTĚ J., TOMÁŠEK M. 2001. The medieval peasant house in Bohemia – continuity and change, „Ruralia”, IV, s. 347–356.
• HENSEL W., PAZDUR J. (red.) 1978. Historia kultury materialnej Polski w zarysie, T. 1, Od VII do XII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
• HENSEL W., PAZDUR J. (red.) 1978. Historia kultury materialnej Polski w zarysie, T. 2, Od XIII do XV wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
• LOEWE L. 1969. Schlesische Holzbauten, Düsseldorf.
• MIŚKIEWICZ M. 2010. Życie codzienne mieszkańców ziem polskich we wczesnym średniowieczu, Warszawa.
• POKROPEK M. 1976. Budownictwo ludowe w Polsce, Warszawa.
• SMETÁNKA Z. 1988. Život středověké vesnice: zaniklá Svídna, Praha.

Zamek Ronow. Zapomniana siedziba rycerzy-rabusiów / Paweł Konczewski, Milan Sýkora

• CHOROWSKA M. 2003, Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne. Wrocław.
• ESCHKE C.C. 1844. „Neues Lausitzshes Magazin” 22, ryc. C.
• OETTEL G. (red.) 2021.Silni razem? Żytawa i Związek Sześciu Miast, Zittau.

Wielka Oficyna na Zamku Królewskim w Warszawie. Mieszkania dla służby dworskiej za panowania Stanisława Augusta / Jan Łoziński

• GARUS J. 1996. Badania archeologiczne skarpy warszawskiej w rejonie Arkad Kubickiego w okresie 20 czerwca 1995 – 30 października 1996. Raport polowy, „Kronika Zamkowa” 2 (34), s. 83–106.
• KITOWICZ J. 1985. Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa.
• MARCINKOWSKI K. 1909. Inwentarz Zamku Warszawskiego sporządzony w roku 1769, „Przegląd Historyczny” 9 (1), s. 114–120.
• WREDE M. [strona muzeum]. Oficyna Tarasowa (Wielka) – Górne i Dolne Stancje Dworskie, URL: https://www.zamek-krolewski.pl/strona/wizyta-arkady-kubickiego-historia-arkad-kubickiego/988-oficyna-tarasowa-wielka-gorne-i-dolne (Dostęp: 11.03.2023).
• WREDE M. [strona muzeum]. Sklepy tzw. Dawne, URL: https://www.zamek-krolewski.pl/strona/wizyta-arkady-kubickiego-historia-arkad-kubickiego/987-sklepy-tzw-dawne (Dostęp: 11.03.2023).

Pierwsi rolnicy na Dolnym Nadodrzu / Marcin Dziewanowski

• CYREK K., GRYGIEL R., NOWAK K. 1988 Podstawy wydzielenia mezolitu ceramicznego na Niżu Polskim, [w:] T. Malinowski (red.), Problemy epoki kamienia na Pomorzu, Słupsk, s. 85–110.
• DZIEWANOWSKI M. 2016. Obiekty kultur postlinearnych z wpływami kultury Rössen na Wzniesieniach Szczecińskich w świetle odkryć z lat 1995–2014, „Gdańskie Studia Archeologiczne” 5, s. 9–40.
• DZIEWANOWSKI M. 2019. Niesformalizowany projekt badań mikroregionalnych na Dolnym Nadodrzu w latach 2013–2017, [w:] M. Szmyt, P. Chachlikowskiego, J. Czebreszuka, M. Ignaczaka, P. Makarowicza (red.), VIR BIMARIS Od kujawskiego matecznika do stepów nadczarnomorskich. Studia z dziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane Profesorowi Aleksandrowi Kośko, Poznań, s. 243-259.
• DZIEWANOWSKI M. 2021. Zwischen „West” und „Ost” im 6 und 5. Jahrtausend vor Christus, „Relicte der Geschichte” 30, s. 44–53.
• DZIEWANOWSKI M., ŻUK L. 2005. Zaległości „nie do odrobienia”? Przyczynek do przydatności zdjęć lotniczych w badaniach terenowych na przykładzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie, [w:] Nowakowski J., Prinke A., Rączkowski W. (red.), Biskupin i co dalej. Poznań, s. 327–337.
• GALIŃSKI T. 2016 PROTONEOLIT. Obozowiska łowieckie ze schyłku okresu atlantyckiego w Tanowie na Pomorzu Zachodnim. Warszawa.
• GALIŃSKI T. 2023. Siekierka kamienna z Bolkowa nad Jeziorem Świdwie. Najstarszy ślad penetracji terenów nad Dolną Odrą przez społeczności wczesnoneolityczne, „Archeologia Polski” LXVII, s. 31–59.
• SIUCHNIŃSKI K. 1972 Klasyfikacja czasowo-przestrzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim. Opracowanie analityczne, cz. II. Szczecin.
• WIŚLAŃSKI T. 1979 Kształtowanie się miejscowych kultur rolniczo-hodowlanych. Plemiona kultury pucharów lejkowatych, [w:] W. Hensel, T. Wiślański (red.), Prahistoria Ziem Polskich, t. II, Wrocław- Warszawa-Kraków- Gdańsk, s. 165–261.

Miłość i seks w starożytnej Mezopotamii / Dominika Majchrzak

• SZARZYŃSKA K., ŁYCZKOWSKA K., LIPIŃSKI E., POPKO M. 1996. Miłość i seks w kulturach wschodu starożytnego, Warszawa .
• ROUX G. 1998. Mezopotamia, Warszawa .
• ŁYCZKOWSKA K. 2015. Babilońskie zaklęcia magiczne, Warszawa.
• JOANNES F. 2007. Historia Mezopotamii w I tysiącleciu przed Chrystusem, Poznań.

Płowdiw. Dawna stolica rzymskiej prowincji / Piotr Piekarz

• BIERNACKA-LUBAŃSKA M. 1976. Śladami Rzymian po Bułgarii. Przewodnik archeologiczny, Wrocław.
• CONCZEWA M. 1979. Sztuka ziemi trackiej, Warszawa.
• DANOW C. 1987. Trakowie, Warszawa.
• MAJEWSKI K. 1969. Kultura rzymska w Bułgarii, Wrocław.
• THE STADIUM OF PHILIPPOPOLIS [strona muzeum], URL: https://ancient-stadium-plovdiv.eu (Dostęp 01.09.2022).

Rio Bec D. Którędy w zaświaty Majów? / Przemysław A. Trześniowski

• PEREIRA G. 2013. Ash, Dirt, Rock: Burial Practices at Rio Bec, „Ancient Mesoamerica” 24 (2), s 449–468, DOI: 10.1017/S0956536113000266.
• PRENTICE T. M. JR. 1981. Prehistoric Maya Settlement Patterns at Becán, Campeche, Mexico (=Middle American Research Institute Publication 45), New Orleans.
• PRENTICE T. M. JR., CAMPBELL L. J. 2008. Excavations at Río Bec Group B, Structure 6N-1, Campeche, México, „Estudios de Cultura Maya” 31, s. 123–148.
• TALADOIRE E., DZUL S., NONDÉDÉO P., FORNÉ M. 2013. Chronology of the Rio Bec Settlement and Architecture, „Ancient Mesoamerica” 24 (2), s. 353–372.
• TIESLER BLOE V., CAMPAÑA VALENZUELA L.E. 2004. Sacrificio y tratamiento ritual del cuerpo humano en la Antigua sociedad maya: En caso del depósito E-1003 de Becan, Campeche, „Arqueología” 33, s. 32–46.
• VÁZQUEZ LÓPEZ V. 2008. Entre Río Bec y Calakmul: Algunas reflexiones sobre patrón de asentamiento y organización sociopolitical, [w:] J.P. Laporte, B. Arroyo & H. Mejía (red.) XXI Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2007, Guatemala, s. 300–312.

1540 – rok wielkiej suszy / Mariusz Kalwasiński

• DŁUGOSZ J., (red.) GARBACIK J. 2009. Roczniki czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego, Warszawa.
• ESCHENLOER P. 2003. Geschichte der Stadt Breslau, Waxmann-Miinster-NewYork-Miinehcn-Berlin.
• PFISTER CH. 2018. The Black Swan of 1540. Aspects of a European Megadrought, [w] C. Leggewie, F. Mauelshagen (red.) Climate change and cultural transition in Europe, Leiden-Boston, s. 156-193.
• RZĄCZYŃSKI G. 1721. Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae, Gedani.
• WENDLAND J.D. 2006 CHOJECKA J. (red.), Zbiór rzeczy rozmaitych historii Miasta Koszalin dotyczących, Koszalin.

Domy bogów? Święte miejsca przodków / Szymon Jamaszewski

• BĘBEN W. 2012. Aborygeni, pierwsi nomadzi. Życie i Kultura, Gdańsk.
• GIEYSZTOR A. 2006. Mitologia Słowian, Warszawa.
• KAWIŃSKI P., SZCZEPAŃSKI S. 2016. Szkice o religii Prusów, Olsztyn.

Ciągnąca się historia spaghetti / Maciej Słowiński

• DALBY A., GRAINGER S. 2012. The Classical Cookbook, London.
• KAUFMAN C.K. 2006. Cooking in ancient civilazations, Westport.
• LÜ H., LI Y., ZHANG J., YANG X., YE M., LI Q., WANG C., WU N. 2014. Component and simulation of the 4,000-year-old noodles excavated from the archaeological site of Lajia in Qinghai, China, „Chinese Science Bulletin”, 59 (35), s. 5136–5152, DOI: 10.1007/s11434-014-0663-1.