Zmiany klimatyczne a ewolucja państwowości

Pomimo zasadniczych dowodów na krótkoterminowe skutki zmian klimatycznych, nasze zrozumienie ich długoterminowego wpływu na dzieje ludzkości wciąż jest ograniczone. Aby zgłębić to zagadnienie, naukowcy skupili się na starożytnych społeczeństwach z uwagi na mniej skomplikowane systemy ekonomiczne oraz możliwość obserwacji wzajemnych relacji zmian środowiskowych i instytucjonalnych.

Do tej pory literatura opisująca „archeologię upadku” przedstawiała głównie dowody statystyczne zgodne z twierdzeniem, że poważne susze wywoływały kryzysy w funkcjonowaniu instytucji. Pogląd ten został jednak ostatnio podważony w literaturze fachowej, którą Giacomo Benati i Carmine Guerriero podsumowali w artykule Climate Change and State Evolution¹⁾BENATI G., GUERRIERO C. 2021. Climate change and state evolution, „Proceedings of the National Academy of Sciences”, 118 (14), … Więcej. W poniższym poście przyjrzymy się, jak zmiany klimatyczne wpływały na ewolucję państwowości.

Zmiany klimatyczne i elity

Analiza szczegółowych danych archeologicznych z 44 głównych mezopotamskich miast-państw epoki brązu oraz strategia empiryczna opracowana na podstawie najnowocześniejszych ekonomicznych teorii powstawania państw przyniosły dwa nowe wnioski. Po pierwsze, aby w czasie dotkliwych suszy zyskać przychylność mniej uprzywilejowanych grup społecznych, elity przyznawały im większe prawa polityczne i majątkowe. Część zysków ze wspólnych inwestycji dzielono, co sprzyjało kulturze współpracy. Po drugie, stabilniejszy, korzystniejszy klimat pozwalał elitom wymuszać współpracę, tworzyć bardziej reżimowe ustroje polityczne ze słabszą kulturą współpracy i (być może) z ograniczonymi prawami własności dla rolników.

Zmiany klimatyczne a ewolucja państwowości

Druga obserwacja jest zgodna z dotychczas uznaną teorią ewolucji najwcześniejszych znanych form instytucji państwowych z epoki brązu w Mezopotamii. Coraz zimniejszy i suchszy klimat końca okresu rewolucji miejskiej (3800–3300 p.n.e.) stanowił zagrożenie dla rolnictwa, a tym samym zwiększył znaczenie infrastruktury irygacyjnej. Wynikająca z tego potrzeba organizacji pracy przyczyniła się do przesunięcia uprawnień decyzyjnych z grup posiadających ziemię na świątynie. Nowa rola pozwoliła przywódcom religijnym uzyskać w późnym okresie Uruk (3300–3100 p.n.e.) władzę nad dystrybucją dóbr publicznych i zorganizować kulturę współpracy w zakresie działań takich, jak przechowywanie płodów rolnych, dostarczanie ziarna w czasach głodu, regulowanie stóp procentowych i organizowanie działalności rzemieślniczej.

Dalszych dowodów dostarczają susze pojawiające się na początku okresu wczesnodynastycznego (3100–2550 p.n.e.), kiedy to zmniejszające się plony zachęciły kapłanów do podzielenia się władzą z powstającymi elitami pałacowymi. Elity zastępowały umowy typu „dzierżawa za służbę” zatrudnianiem przy realizacji publicznych projektów budowlanych oraz poborem do wojska. Robotnicy z poboru zyskiwali władzę polityczną i korzystali z alternatywnych sposobów dystrybucji dóbr: prowiantu, odzieży, dostępu do irygacji i siły zwierząt pociągowych w czasie pokoju, a dodatkowo także łupów wojennych. Tworzenie armii z poboru stało się preferowanym dobrem publicznym grup nieuprzywilejowanych.

Bardziej sprzyjający klimat późnego okresu wczesnodynastycznego (2550–2350 p.n.e.) ograniczył potrzebę elit do zjednywania innych grup społecznych, co ułatwiło konsolidację władzy świeckiej. Również surowszy klimat, zarówno w okresie akadyjskim, jak i starobabilońskim (2350–1750 p.n.e.) ułatwił pojawienie się wymiany na duże odległości jako alternatywy dla rolnictwa i skłonił elity do dzielenia się władzą z gildiami kupieckimi w celu wytwarzania dóbr publicznych związanych z handlem. Wreszcie, przez całą epokę brązu niekorzystne zmiany klimatyczne nigdy nie były tak silne, by uniemożliwić współpracę.

Implikacje dla ustrojów politycznych

Z badań Benatiego i Guerriero wynikają dwie główne implikacje dla kształtowania się ustrojów politycznych. Po pierwsze, w krótkim zakresie czasowym poważne susze osłabiają gospodarkę, ale w średnim i długim sprzyjają współpracy pomiędzy elitami i grupami nieuprzywilejowanymi, która w innym przypadku byłaby niemożliwa. Współpracę ułatwia zachęcanie obu stron do udziału we wspólnych inwestycjach, co wzmacnia prawa grup nieuprzywilejowanych. 

Po drugie, o ile otoczenie polityczno-gospodarcze generuje wystarczająco dużą produkcję, którą ludność może się podzielić, mniej integrujące systemy polityczne mogą mimo wszystko zachęcać do wspólnych inwestycji, zwłaszcza jeśli osoby spoza elity doceniają korzyści płynące ze współpracy.

Wnioski

Podsumowując, ustalenia przemawiają za odpowiednim połączeniem nauk przyrodniczych i społecznych przy ocenie całkowitego efektu poważnych zmian klimatycznych. Takie podejście wymaga przekonujących modeli teoretycznych oraz szczegółowych i ścisłych danych historycznych na temat regionalnych zmian klimatycznych, instytucji, czynników ekonomicznych, jeśli chcemy zwiększyć wiarygodność badań empirycznych.

Więcej szczegółów można znaleźć w pracy Climate Change and State Evolution autorstwa Giacomo Benatiego i Carmine Guerriero²⁾BENATI G., GUERRIERO C. 2021. Climate change and state evolution, „Proceedings of the National Academy of Sciences”, 118 (14), … Więcej.

Niniejsze opracowanie powstało w ramach projektów prowadzonych na Uniwersytecie Bolońskim, finansowanych w ramach programów AlmaIdea 2017 i Montalcini 2015. Jesteśmy wdzięczni Federicowi Zainie (Politechnika w Mediolanie) i Laurze Righi (FSCIRE), że wzięli udział w tych projektach.

---

Źródło: Oryginalny wpis pojawił się w serwisie Archeowieści dnia 09.09.2021

Autorzy: Giacomo Benati, Carmine Guerriero

Tłumaczenie: J.M.C.

Redakcja: M.M., A.S.

Korekta językowa: A.J.