Forum Archeologii Publicznej – relacja z konferencji

Ogólnopolska interdyscyplinarna konferencja naukowa „Forum Archeologii Publicznej. Edukacja i popularyzacja archeologiczna” zorganizowana przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu odbyła się w dniach 12-13 września 2019 r. Poniżej szczegółowa relacja z wydarzenia.

Pomysł na organizację konferencji zrodził się na gruncie wieloletniego zaangażowania doktorantów IA UMK w działalność kół naukowych oraz w realizację różnego rodzaju przedsięwzięć związanych z promocją i popularyzacją archeologii – począwszy od lekcji archeologicznych, warsztatów i pokazów przygotowywanych dla zróżnicowanych grup odbiorców, aż po udział w festiwalach nauki, festynach odtwórstwa i rekonstrukcji historycznej oraz innych imprezach plenerowych o zasięgu międzynarodowym i ogólnopolskim. Patronat nad wydarzeniem objęły instytucje wielokrotnie angażujące się w promocję i popularyzację rezultatów badań archeologicznych: czasopismo popularnonaukowe „Archeologia Żywa”, wydawnictwo naukowe „ArchaeGraph” oraz TVP 3 Bydgoszcz. Partnerem konferencji była również toruńska firma specjalizująca się w produkcji i dystrybucji wyposażenia dla rekonstruktorów „SPES Medieval Market”.

Czynny udział w obradach wzięli przedstawiciele różnych instytucji i stowarzyszeń związanych pośrednio lub bezpośrednio z archeologią, jak również z szeroko rozumianą kulturą i ochroną dziedzictwa kulturowego. Szczególnie licznie reprezentowane były instytucje muzealne, takie jak Muzeum Lubelskie, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej oraz Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim. Wśród prelegentów znaleźli się również przedstawiciele kilku firm i stowarzyszeń (Firma Archeologiczna Eatus, Archeologiczne Warsztaty, Fundacja Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna), pracownicy instytucji kultury (Gminna Biblioteka Publiczna w Koźminku) oraz uczelni (Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Gdański, Polska Akademia Nauk, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie).

Uroczystego otwarcia konferencji w imieniu dyrekcji Instytutu Archeologii i Wydziału Nauk Historycznych dokonał dr hab. Jacek Gackowski, prof. UMK. Pierwszy dzień obrad składał się z czterech bloków tematycznych oddzielonych czasem przeznaczonym na dyskusje oraz na przerwy. Pierwszy blok zatytułowany „Varia” obejmował pięć wystąpień, w ramach których prelegenci poruszali różnorodne problemy związane z archeologią, badaniami nad przeszłością, popularyzacją i edukacją archeologiczną. Jako pierwszy zabrał głos mgr Sebastian Siembora (UW), prezentując referat pt. Pomiędzy nauką a wiarą. Dyskurs antropogenezy na łamach Tygodnika Powszechnego w okresie powojennym. Prelegent przedstawił w skrócie tematykę poszczególnych artykułów, prezentując ich fragmenty w układzie chronologicznym, a także przeanalizował stanowiska ich autorów, uwzględniając przy tym szerszy kontekst polityczno-społeczny. Kolejny referat autorstwa mgra Bogusława Franczyka (UW), mgra Krzysztofa Raka (UJ), mgra Alana Jaskota (Firma Archeologiczna Eatus) oraz mgra Pawła Franczaka (PWSZ w Tarnowie, UJ) pt. Czas wolny – czas pracy. Współczesna sztuka naskalna z rejonu Skawicy (Karpaty Zachodnie) poruszał problem sztuki naskalnej pochodzącej z nieodległej przeszłości oraz z czasów współczesnych. Prelegenci przedstawili w nim wyniki swoich badań nad interesującym i na swój sposób unikatowym zjawiskiem, jakim są ryty naskalne o tematyce patriotycznej wykonywane na przestrzeni XX wieku przez kolejne pokolenia młodych mieszkańców rejonu Skawicy (woj. małopolskie). Trzeci referat w ramach bloku „Varia” pt. Sektor prywatny i popularyzacja archeologii na przykładzie działalności firmy edukacyjnej Archeologiczne Warsztaty został wygłoszony przez autora – mgra Pawła Dziechciarza (Archeologiczne Warsztaty) – za pośrednictwem komunikatora internetowego i był poświęcony roli, jaką odgrywają firmy prywatne w edukacji archeologicznej. Prelegent wskazał, iż obecny rynek edukacyjny wydaje się potrzebować wyspecjalizowanych firm łączących rzetelną wiedzę archeologiczną z doświadczeniem pedagogicznym, interesującym programem zajęć oraz adekwatną metodyką nauczania. Autorami kolejnego wystąpienia byli mgr Michał Filipowicz (UW) i dr Piotr Sadowski (PPWSZ w Nowym Targu), których referat pt. Obozy konfederatów barskich w Beskidach jako szansa na rozwój militarnej turystyki kulturowej w regionie opowiadał o wynikach kwerendy źródłowej i badań archeologicznych przeprowadzonych w miejscach związanych z działaniami wojennymi lat 1769-1772. Prelegenci podzielili się ponadto z uczestnikami konferencji swoim pomysłem na wykorzystanie wiedzy archeologicznej podczas projektowania szlaku turystycznego poświęconego XVIII-wiecznym fortyfikacjom. Ostatnie wystąpienie pt. Co archeologia może mieć wspólnego z cyberprzestępczością wśród dzieci i młodzieży? Projekt „Poznaj swoją tożsamość. Dziedzictwo kulturowe – drogą do przeciwdziałania przyczynom przestępczości zostałwygłoszony ponownie za pośrednictwem komunikatora przez mgra Pawła Dziechciarza, który w imieniu swoim i mgr Aleksandry Barejko zaprezentował przebieg i rezultaty wymienionego w tytule projektu. Zaproponowanym przez autorów rozwiązaniem problemu cyberprzestępczości wśród dzieci i młodzieży jest wskazanie alternatywnego sposobu spędzania wolnego czasu, czemu znakomicie może służyć zainteresowanie historią lokalną i archeologią rodzinnej miejscowości. Podsumowaniem bloku „Varia” była dyskusja, w której moderator panelu – dr hab. Jacek Gackowski, prof. UMK – oraz dr Ewa Bokiniec (UMK) zwrócili uwagę na duży potencjał poznawczy zaprezentowanych w referatach rezultatów badań, jak również na znaczenie przedstawionych przez autorów przemyśleń i wniosków w dyskusji nad uobecnianiem archeologii w przestrzeni publicznej.

Przed rozpoczęciem kolejnego panelu, na piętrze budynku IA UMK odbyła się sesja posterowa. Mgr Sebastian Nowak (UMK, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej) zaprezentował poster pt. Archeolog w średniowiecznej szacie – słów kilka o popularyzacji eksperymentów archeologicznych ukazujący rezultaty dwóch wakacyjnych spotkań średniowiecznych zrealizowanych w Rezerwacie Archeologicznym w Kaliszu-Zawodziu, w trakcie których przeprowadzono szereg eksperymentów archeologicznych związanych z różnorodnymi aspektami średniowiecznej codzienności i rzemiosła. Poster mgr Natalii Stawarz (UMK) pt. Archeolog w memie w interesujący i przystępny sposób przybliżył odbiorcom, w jakich konwencjach archeologia i postać archeologa pojawiają się w specyficznym gatunku komunikatu, jakim jest mem internetowy. Mgr Patryk Banasiak (UMK) zaprezentował poster pt. Czym skorupka za młodu nasiąknie… archeologia w podręcznikach dla szkół podstawowych w świetle podstawy programowej z 2017 r., w którym poruszył problematykę formy, w jakiej wiedza z zakresu archeologii oraz informacje na temat zawodu archeologa pojawiają się w podręcznikach do lekcji historii w szkołach podstawowych. Kolejne trzy postery – Archeologia wokół kociołka. Wycinek z działalności Koła Naukowego Studentów Archeologii Instytutu Archeologii UMK mgr Ewy Wielochy(UMK), Z archeologią wśród dzieci. Działalność Archeologicznego Koła Miłośników Średniowiecza w latach 2012-2019 mgr Moniki Freygant-Dzieruk (UMK) oraz Rekonstrukcja i popularyzacja archeologii autorstwa Sabiny Ryczko, Julii Jabłońskiej i Magdaleny Sawickiej ze Studenckiego Koła Archeologii Epok Brązu i Żelaza (UMK) – prezentowały działania studenckich i studencko-doktoranckich kół naukowych funkcjonujących przy Instytucie Archeologii UMK w Toruniu dotyczące edukacji i popularyzacji archeologicznej oraz działalności związanej z odtwórstwem i rekonstrukcją życia w minionych wiekach.

W ramach drugiego bloku tematycznego zatytułowanego „Muzeum a wystawy archeologiczne” zaprezentowano referaty dotyczące doświadczeń sektora muzealnego w zakresie ochrony, prezentacji i promocji dziedzictwa archeologicznego oraz edukacji archeologicznej. Pierwsze wystąpienie pt. Archeologia przy okazji? – nowa wystawa stała w Domu Mikołaja Kopernika w Toruniu przygotowane przez mgr Alicję Marikę Lubowicką (Muzeum Okręgowe w Toruniu) dotyczyło nowej ekspozycji otwartej w minionym roku w toruńskim Domu Mikołaja Kopernika. W ramach wystawy połączono przestrzeń architektoniczną średniowiecznej kamienicy z obiektami muzealnymi, w tym także z zabytkami archeologicznymi, wprowadzając także takie elementy, jak np. multimedia. Prelegentka zwróciła uwagę na możliwości, jakie stwarza zastosowanie najnowszych technologii prezentacji wyników badań i zabytków archeologicznych oraz nowatorsko skonstruowanej narracji w kontekście oddziaływania na odbiorcę. Kolejny referat pt. Rola muzeum w edukacji archeologicznej – na przykładzie działań edukacyjnych prowadzonych w Muzeum Lubelskim mgr Marty Cyran (Muzeum Lubelskie) prezentował wielopłaszczyznową aktywność Muzeum Lubelskiego w zakresie edukacji archeologicznej, obejmującą m. in. zajęcia i warsztaty edukacyjne związane z wystawą stałą i wystawami czasowymi, udział archeologów i edukatorów muzealnych w regionalnych wydarzeniach kulturalnych oraz popularyzację wyników badań archeologicznych poprzez wykłady, stronę internetową i media społecznościowe. Wystąpienie zawierało wiele cennych przemyśleń i wniosków dotyczących potencjału i skuteczności różnorodnych działań edukacyjnych i popularyzatorskich, mających swoje źródło w wieloletnim i bogatym doświadczeniu muzeum na tym polu. Trzecim referatem wygłoszonym w ramach bloku było wystąpienie pt. „Archeologia niebiańska” – znaczenie kontekstu wystawy w relacjach z publicznością muzealną przygotowane przez dr Ewę Pawlak (Muzeum Lubuskie). Dotyczyło ono wyjątkowej wystawy związanej z pracami archeologicznymi podjętymi na wieży kościoła katedralnego w Gorzowie Wielkopolskim po pożarze w lipcu 2017 roku. Podczas remontu świątyni postanowiono wybrać i przeszukać ziemię znajdującą się pierwotnie w pachach sklepienia kruchty podwieżowej, co zaowocowało odkryciem licznych świadectw materialnych związanych z użytkowaniem wieży. Autorka zwróciła szczególną uwagę na kontekst społeczny wystawy oraz na jej odbiór. Kolejny prelegent, mgr Jakub Puziuk (Muzeum Archeologiczne w Krakowie), przedstawił referat pt. O sztuce palenia bez „dymu”. Archeologiczna wystawa „Mieszczańska kultura palenia tytoniu. Fajki w nowożytnej tradycji i obyczajowości mieszkańców Krakowa” w kontekście trudnej publicznej debaty nad używkami, w którym przedstawił narrację ekspozycji czasowej przygotowanej w 2017 roku przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie we współpracy z Zamkiem Królewskim na Wawelu. Szczególnie interesującym aspektem wystąpienia była prezentacja innowacyjnej formuły wystawy połączonej z realizacją programu naukowo-edukacyjnego, w którym udział wzięli również lokalni fajkarze. Panel zamknęła dyskusja moderowana przez dr Ewę Bokiniec, w ramach której uczestnicy wymienili się dodatkowymi doświadczeniami i przemyśleniami związanymi z popularyzacją i edukacją archeologiczną w przestrzeni muzeum, starając się ustalić, które z nich i w jakich okolicznościach działają najlepiej.

Po przerwie obiadowej uczestnicy konferencji zostali zaproszeni do wysłuchania prelekcji mgr Moniki Freygant-Dzieruk poświęconej sylwetce prof. dra hab. Romana Jakimowicza, z którego inicjatywy w 1946 roku powołano do istnienia Katedrę Prahistorii UMK i który również aktywnie zajmował się promocją i popularyzacją archeologii. Wspomnienie to było również elementem uczczenia 130. rocznicy urodzin badacza. Pierwszy dzień konferencji zakończył się zwiedzaniem prezentowanej w Instytucie Archeologii UMK wystawy Archeologia na UMK w Toruniu – Historia i teraźniejszość oraz instytutowego gabinetu zabytków. Historię zbiorów Instytutu przybliżył uczestnikom konferencji oraz gościom dr Kamil Adamczak (UMK).

Drugi dzień obrad rozpoczął się gościnnym wystąpieniem mgr Jolanty Szałkowskiej-Łoś, która w imieniu swoim i mgra Józefa Łosia (Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy) zaprezentowała referat pt. Od źródeł do opowieści. Formy prezentacji i popularyzacji dziedzictwa archeologicznego w bydgoskim muzeum. Następnie rozpoczęto prezentację referatów w ramach pierwszej części bloku tematycznego „Wizerunek archeologii” poświęconego postrzeganiu archeologii w społeczeństwie. Pierwsze wystąpienie zatytułowane Pogrzebane marzenia Indiany Jonesa – zaburzone wyobrażenia o archeologii we współczesnym świecie autorstwa mgr Natalii Stawarz dotyczyło niewątpliwie problematycznej kwestii, jaką jest wizerunek archeologa i archeologii kreowany przez różnorodne teksty kultury, takie jak m. in. gry, filmy, seriale, powieści, a także przekazy prasowe i internetowe. Podsumowanie prezentacji nie pozostawiało złudzeń co do tego, że obraz archeologa w popularnym odbiorze mocno odbiega od rzeczywistości, co niestety niejednokrotnie przysparza problemów badaczom. Referat mgra Sebastiana Nowaka pt. Muzeum to nie grobowiec – problematyka przechowywania szczątków ludzkich w magazynach muzealnych był z kolei poświęcony licznym problemom związanym z przechowywaniem pozyskanych w trakcie badań archeologicznych szczątków ludzkich w magazynach muzealnych, które najczęściej nie są na to przygotowane. Autor zwrócił uwagę na najczęściej popełniane błędy w przechowywaniu podobnych depozytów, uwzględniając także etyczne i prawne aspekty problemu. Trzecie wystąpienie autorstwa mgr Dagmary Król (UWr, Instytut Badań Literackich w Warszawie) pt. Archeologia publiczna a archeologia cyfrowa na gruncie polskim dotyczyło wykorzystania narzędzi cyfrowych w prowadzeniu badań archeologicznych, promocji ich wyników oraz swojego dorobku badawczego. Prelegentka przedstawiła dane z ostatnich kilku lat zebrane w ramach własnych badań oraz przedstawiła wnioski, z których wynikało, że na wspomnianym polu archeologia polska ma wciąż jeszcze dużo do zrobienia. W ramach dyskusji kończącej pierwszą część panelu, prowadzonej pod kierunkiem dr hab. Małgorzaty Grupy, prof. UMK, uczestnicy szczególnie chętnie odnosili się do zagadnienia wizerunku archeologa w odbiorze popularnym, wymieniając się obserwacjami i doświadczeniami w tym zakresie.

Druga część bloku „Wizerunek archeologii” rozpoczęła się po krótkiej przerwie referatem mgr Aleksandry Klechy (UW) zatytułowanym Fashionizacja archeologii w perspektywie content marketingu. Wystąpienie miało na celu m. in. omówienie content marketingu, będącej strategią pozyskiwania i utrzymywania uwagi odbiorców, oraz ocena jego przydatności w działaniach popularyzujących archeologię. Autorka podjęła również temat personalizacji i dostosowywania treści naukowych na użytek określonych grup docelowych. Kolejne wystąpienie przygotowane przez mgra Zbigniewa Kubiatowskiego (IAiE PAN) pt. Crowdfunding archeologii. Potencjał finansowy i prospołeczny dotyczyło przydatności crowdfundingu jako źródła finansowania dla badań archeologicznych oraz przedsięwzięć mających na celu ochronę i promocję dziedzictwa kulturowego. Prelegent przedstawił realizowane tym sposobem projekty, zarówno zagraniczne, jak i krajowe, zwracając szczególną uwagę na możliwości, jakie otwiera crowdfunding w zakresie zaangażowania społeczeństwa w badania i ochronę dziedzictwa archeologicznego. Trzeci referat wygłoszony w ramach panelu – Po drugiej stronie taśmy. Problematyka promocji i popularyzacji archeologii w przestrzeni badań wykopaliskowych – został zaprezentowany przez mgr Ewę Wielochę. Wystąpienie miało na celu przybliżenie odbiorcom specyfiki działań popularyzatorskich i edukacyjnych podejmowanych podczas archeologicznych prac terenowych, ze szczególnym uwzględnieniem ich wpływu na relacje ze społecznościami lokalnymi. Z kolei mgr Patryk Banasiak w swojej prezentacji zatytułowanej Ośrodki turystyczne i instytucje naukowe a popularyzowanie wiedzy archeologicznej. Prezentacja problemu wzajemnej współpracy na przykładzie Instytutu Archeologii UMK i JuraParku Solec, przedstawił wyniki przeprowadzonych przez siebie badań dotyczących różnych aspektów współpracy pomiędzy wspomnianymi instytucjami oraz płynące z nich wnioski. Panel zamknęła dyskusja moderowana przez dra Łukasza Czyżewskiego. Poruszono w jej trakcie m. in. kwestię potencjału crowdfundingu na gruncie archeologii polskiej oraz zagadnienia związane z korzyściami, ale także problemami, jakie niesie ze sobą włączanie wolontariuszy do działaniach badawczych i popularyzatorskich.

Po przerwie rozpoczęła się pierwsza część ostatniego bloku tematycznego konferencji poświęconego społecznościom lokalnym oraz ich relacjom z archeologią i archeologami. Panel otworzył referat pt. „Społeczna odpowiedzialność archeologii“. Współpraca archeologów ze społecznością lokalną el-Ghaddar (Stara Dongola, Sudan) mgr Katarzyny Radziwiłko (UW), prezentujący współpracę archeologów z mieszkańcami miasta Ghaddar sąsiadującego ze stanowiskiem archeologicznym w Starej Dongoli. Prelegentka szczególnie mocno uwydatniła popularyzatorski i edukacyjny aspekt działań archeologów, jak również przedstawiła strategię rozwoju regionu wypracowaną w oparciu o dziedzictwo archeologiczne i kulturowe Starej Dongoli. Kolejny referat pt. Archeologia publiczna jako sposób na budowanie świadomości historycznej gdańszczan wygłosiła mgr Marta Wołyńska (UG), która przedstawiła specyfikę relacji mieszkańców Gdańska z archeologami i archeologią jako nauką badającą przestrzeń i przeszłość ich miasta oraz podejmowane w tym środowisku inicjatywy popularyzatorskie, wspierane m. in. przez Klub Morza Zejman. Następnie ponownie zabrała głos mgr Katarzyna Radziwiłko, prezentując referat pt. Kształtowanie świadomości społecznej na temat archeologii i dziedzictwa archeologicznego. Działania popularyzatorskie w południowej Jordanii w latach 2017-2019. Wystąpienie miało na celu zaprezentowanie wyników badań socjologicznych oraz efektów działań edukacyjnych i informacyjnych prowadzonych w społeczności lokalnej w rejonie miasta At-Tafila. Ostatnią prezentacją w ramach tej części panelu był referat pt. Opowieści z krypty? O potrzebie lokalnych społeczności na rozwianie grobowych nieścisłości…” mgra Sebastiana Nowaka. Wystąpienie było interesującą refleksją nad relacjami pomiędzy badaczami a przedstawicielami lokalnych społeczności, wśród których często krążą rozmaite, mniej lub bardziej wiarygodne opowieści dotyczące badanych stanowisk – w tym przypadku, kościołów, krypt i innych miejsc pochówku. Wątek ten został rozwinięty także przez innych uczestników podczas dyskusji podsumowującej pierwszą część bloku tematycznego, moderowanej przez dra Jacka Bojarskiego.

Drugą część panelu „Społeczeństwo lokalne” rozpoczął referat mgra Andrzeja Szpunara (Muzeum Okręgowe w Tarnowie) pt. Archeologia w gminie – program edukacyjny, w którym zostały zaprezentowane cele, metody oraz rezultaty projektu z zakresu edukacji archeologicznej zrealizowanego przez Dział Archeologii Muzeum Okręgowego w Tarnowie i skierowanego do dzieci i młodzieży szkolnej z regionu. Kolejna prezentacja pt. Formy i metody działań popularyzatorskich. Edukacja archeologiczna w Górach Wysokich autorstwa mgr Katarzyny Radziwiłko dotyczyła form i metod edukacji archeologicznej w ramach szeregu projektów, których odbiorcami byli mieszkańcy regionu Gór Wysokich (woj. świętokrzyskie). Ważnym aspektem wygłoszonego referatu była prezentacja założeń przedmiotu „archeologia”, wpisanego do programu nauczania w jednej ze szkół zaangażowanch w realizację przedsięwzięcia. Wystąpieniem zamykającym konferencję był referat mgra Tomasza Potemkowskiego (Gminna Biblioteka Publiczna w Koźminku) pt. Akademia Koźminecka – sposób rozwijania lokalnej świadomości historycznej, w którym autor przedstawił założenia i cele realizowane w ramach inicjatywy Akademii Koźmineckiej, zwracając szczególną uwagę na potrzebę włączania się instytucji kultury w budowanie świadomości historycznej wśród lokalnej społeczności we współpracy ze środowiskiem archeologów. Po zamykającej panel dyskusji, której przewodniczyła dr hab. Małgorzata Grupa, prof. UMK, nastąpiło zamknięcie obrad.

Dwa dni Forum Archeologii Publicznej okazały się nadzwyczaj owocne, stając się okazją do wymiany refleksji, doświadczeń i pomysłów pomiędzy przedstawicielami różnych instytucji zajmujących się promocją, popularyzacją i edukacją archeologiczną. Poruszana przez prelegentów oraz przez uczestników dyskusji problematyka była zróżnicowana, wszyscy jednak wydawali się zgodni co do jednego – potrzeba popularyzacji wyników badań, prowadzenia działalności edukacyjnej oraz podnoszenia i pielęgnowania świadomości archeologicznej w społeczeństwie jest coraz częściej rozpoznawana, jednak wciąż stawia przed polską archeologią nowe wyzwania, którym nie zawsze łatwo sprostać.