W historii tradycyjnie wyróżnia się pięć epok: prehistorię, starożytność, średniowiecze, nowożytność i współczesność. Jednak w zależności od dziedziny nauki, podział ten może się różnić. Na tej stronie znajdziesz podziały epok według trzech najważniejszych nauk zajmujących się dziejami ludzkości: historii, historii sztuki i archeologii.
Podział dziejów na epoki historyczne opiera się na najważniejszych przemianach w dziejach ludzkości – tych, które wyznaczały początek nowych sposobów życia, myślenia i organizacji społeczeństw. Za początek historii człowieka przyjmuje się moment, gdy nasi przodkowie zaczęli wytwarzać narzędzia z kamienia i stopniowo rozwijać komunikację, rolnictwo oraz trwałe osady. Zakończenie tej najdawniejszej fazy, czyli prehistorii, łączy się z wynalezieniem pisma, które otworzyło epokę starożytności.
Granice kolejnych epok historycznych wyznaczają przełomowe wydarzenia, takie jak upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 roku (początek średniowiecza) czy odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku (symboliczny początek nowożytności). Rewolucja francuska z 1789 roku otworzyła natomiast okres, który dziś określamy mianem wieku XIX. Wydarzenia I wojny światowej w 1914 roku zapoczątkowały czasy współczesne – epokę, której ramy czasowe wciąż się kształtują.
Poniżej zebraliśmy nazwy epok historycznych wraz z ich datami początkowymi i końcowymi, krótką charakterystyką oraz najczęściej wymienianymi przełomowymi wydarzeniami, które je definiują.
Podział na epoki historyczne – Jakie są epoki historyczne po kolei?
| Epoka | Daty (Europa) | Najkrótsza charakterystyka |
|---|---|---|
| Prehistoria | od ok. 3,3 mln lat temu do ok. 4000/3500 p.n.e. | bez pisma; kamień→metal |
| Starożytność | ok. 3500 lat p.n.e.–476 r. n.e. (najczęściej) | cywilizacje, pismo, miasta |
| Średniowiecze | 476–1492 r. (najczęściej) | feudalizm, chrześcijaństwo |
| Nowożytność | 1492–1789 r. | renesans, odkrycia geograficzne |
| XIX wiek | 1789–1914 r. | przemysł, nacjonalizmy |
| Współczesność | 1914 r. do dziś | wojny światowe, globalizacja |
Uwaga: z perspektywy archeologii periodyzacja (czyli podział na epoki, od ang. period) różni się od historycznej.
Periodyzacja dziejów według historii sztuki
W historii sztuki wyróżnia się kolejne epoki i style: prehistorię, starożytność, średniowiecze – obejmujące sztukę romańską (ok. X–XII w.) oraz sztukę gotycką (XIII–XV w.) – następnie nowożytność, w ramach której rozwijały się renesans i manieryzm (od końca XVI do połowy XVII w.) oraz barok i rokoko (od końca XVI do połowy XVIII w.). Kolejnym etapem są wiek XIX i XXI, obejmujące klasycyzm (ok. 1760–1830), romantyzm i pozytywizm (od końca XVIII do lat 40. XIX w., przy czym w Polsce impresjonizm przyjęto raczej oschle), Młodą Polskę (1890–1918), czyli rodzimą odmianę modernizmu, dwudziestolecie międzywojenne, gdy modernizm rozwinął się w pełni, oraz okres po 1945 roku, czyli sztukę współczesną, w której w czasach PRL dominował socrealizm – nurt obowiązujący do 1989 roku.
Podział prehistorii I EPOKI W ARCHEOLOGII
Jeśli naprawdę interesujesz się przeszłością i pragniesz poszerzyć swoją wiedzę, a pytania w stylu: gdzie odkryto najstarsze szczątki człowieka w Polsce, jak zbudowano piramidy czy jak powstała Polska, nie dają Ci zasnąć, to jesteś we właściwym miejscu. Na stronie czasopisma „Archeologia Żywa” znajdziesz odpowiedzi na te i wiele innych fascynujących zagadnień.
Poniżej przedstawiono podział epok archeologicznych, czyli sposób periodyzacji dziejów oparty na rozwoju technologii. Archeologia posługuje się tzw. systemem trzech epok, który wyróżnia kolejno epokę kamienia, brązu i żelaza. To klasyczna i wciąż powszechnie stosowana podstawa periodyzacji archeologicznej, sformułowana w XIX wieku przez Christiana J. Thomsena (1836) i rozwinięta przez Johna Lubbocka (1865). Po ukośniku podano przybliżone przedziały czasowe odnoszące się do terenów dzisiejszej Polski.
- Epoka kamienia (ok. 3,3 mln lat – 3400/2000 p.n.e.)
- Epoka brązu (ok. 3400 – 1200 p.n.e.) / (ok. 2300 – 700 p.n.e.)
- Epoka żelaza (ok. 1200/700 p.n.e. do starożytności/średniowiecza, w zależności od regionu)
Dalszy podział dziejów, już oparty na źródłach pisanych i ważnych wydarzeniach historycznych, obejmuje – podobnie jak w historii – starożytność, średniowiecze, nowożytność i czasy współczesne. Warto jednak pamiętać, że granice między tymi epokami również różnią się w zależności od części świata. Na Bliskim Wschodzie epoka żelaza rozpoczęła się w czasie, gdy starożytność już trwała, ponieważ pismo i zorganizowane państwa istniały tam znacznie wcześniej. W Europie Środkowej natomiast epoka żelaza kończy się dopiero wraz z początkiem średniowiecza – gdy pojawiają się pierwsze lokalne źródła pisane.
Najczęstsze pytania (FAQ)
Jakie są epoki historyczne po kolei?
Epoki historyczne po kolei to: 1) prehistoria, 2) starożytność, 3) średniowiecze, 4) nowożytność, 5) XIX wiek oraz 6) współczesność. W ramach tych głównych epok wyróżnia się też bardziej szczegółowe okresy i fazy. Trzeba jednak pamiętać, że klasyczny europejski podział nie zawsze daje się zastosować do całego świata. W cywilizacjach takich jak Japonia, Chiny czy kultury obu Ameryk przebieg dziejów miał własną, odmienną chronologię. Co więcej, nawet na ziemiach dzisiejszej Polski nie mówimy o starożytności w sensie klasycznym, ponieważ pierwsze źródła pisane pojawiają się u nas dopiero w średniowieczu.
Jaka jest różnica między podziałem w historii i w archeologii?
Historia stosuje głównie cezury wydarzeniowe (np. 476, 1492, 1789). Archeologia opiera z kolei granice epok na przemianach technologicznych i kulturowych (np. kamień → brąz → żelazo), a daty częściej zmieniają się zależnie od regionu. Dlatego w dalszej części zestawiamy równolegle ujęcia archeologii i historii sztuki, z linkami do pogłębionych artykułów.
Czy epoki mają sztywne daty?
Każda nauka dzieli umownie przeszłość na różne epoki i okresy zgodnie ze swoimi potrzebami, a te z kolei mogą być dzielone na jeszcze mniejsze jednostki. Podział na epoki jest umowny, co oznacza, że jest wynikiem pewnych ustaleń, a nie precyzyjnym, obiektywnym faktem. Teoretycznie, każdą parę epok rozdziela tzw. cezura, czyli przełomowe wydarzenie, które uznaje się za moment znaczącej zmiany w historii świata. Jednak nie wszyscy przyjmują te same daty za graniczne. Na przykład, jako koniec średniowiecza niektórzy wskazują początek reformacji (1517 r.), podczas gdy inni wybierają upadek Cesarstwa Wschodniorzymskiego (1453 r.).
Czy wciąż żyjemy w epoce żelaza?
Nie. Choć żelazo i stal pozostają do dziś jednymi z najczęściej używanych materiałów, epoka żelaza to określenie archeologiczne, odnoszące się do prehistorii – okresu, z którego nie zachowały się źródła pisane.
Po jej zakończeniu zaczynamy mówić o okresach historycznych, definiowanych nie przez materiał, z jakiego wykonywano narzędzia, lecz przez procesy społeczne, gospodarcze i polityczne. Dlatego współczesności nie opisujemy już za pomocą nazw takich jak epoka żelaza czy epoka krzemu, lecz mówimy raczej o czasach współczesnych, przemysłowych czy informacyjnych – epokach, które określają charakter ludzkich społeczeństw, a nie tylko ich technologię.
Pamiętaj:
- podział na epoki jest narzędziem służącym do porządkowania i analizowania historii,
- nie należy traktować go jako sztywnego schematu,
- różne dyscypliny naukowe przyjmują różne podziały, uwzględniając specyfikę swoich badań i perspektywę.
podstawa opracowania
- KACZANOWSKI P., KOZŁOWSKI J.K. 1998. Wielka Historia Polski. Tom 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Kraków.
- GRODZISKI S., KACZANOWSKI P. 2003. Wielka Historia Polski. Tom 2. Dzieje Polski późnośredniowiecznej. Dzieje Polski i Litwy. Kraków.
- GRODZISKI S., KACZANOWSKI P. 2003. Wielka Historia Polski. Tom 3. Rzeczpospolita w dobie Złotej Wolności. Polska w czasach przełomu. Kraków.
- MCNEILL W. H. 1998. A World History, 4th Edition, New York
- SAMSONOWICZ H. 2007. Historia Polski Tom 1–2. Warszawa.
PALEOLIT
Najstarsza epoka, której początki sięgają sięgają 3,3 miliona lat temu, kiedy to wczesne istoty ludzkie w Afryce zaczęły wytwarzać pierwsze narzędzia kamienne. Epoka młodszego kamienia (paleolitu) kończy się wraz z tzw. rewolucją neolityczną. Na niektórych obszarach świata przed młodszą epoką kamienia występuje jeszcze mezolit. Paleolit cechował się dużą zależnością człowieka od środowiska przyrodniczego, wolnym tempem przemian w gospodarce, technologii i kulturze, zwłaszcza we wczesnych stadiach rozwoju, oraz podobieństwem sposobów życia na odległych obszarach. Chociaż niektórzy mogą sugerować, że w tamtym okresie działo się niewiele, jest to błędne przekonanie! W rzeczywistości paleolit był czasem znaczących zmian i innowacji, które położyły podwaliny pod przyszły rozwój ludzkości.
Najważniejsze wydarzenia paleolitu:
- ewolucja człowieka,
- wynalezienie narzędzi z kamienia,
- rozwinięcie umiejętności myślistwa,
- rozpoczęcie malowania i rysowania na ścianach jaskiń.
Neandertalczycy nad Zwoleńką – odkrycie „warsztatu” sprzed 70 tys. lat
Najstarszy bumerang na świecie ma jednak 40 000 lat. Pochodzi z terenów obecnej Małopolski
MEZOLIT
Mezolit, czyli środkowa epoka kamienia, to okres trwający od około 11 000 do 7 000 p.n.e. na Bliskim Wschodzie i od około 8 000 do 4 800 p.n.e. na terenach Niżu Środkowoeuropejskiego (w tym Polski). Stanowi on stopniowe przejście od paleolitu do neolitu i jest związany z postępującymi przemianami klimatycznymi, które nastąpiły po zakończeniu zlodowaceń.
Najważniejsze wydarzenia mezolitu:
- rozwinięcie technologii produkcji kamiennych narzędzi,
- zmiany w diecie i stylu życia,
- rozwinięcie zdolności w żeglugi i rybołówstwie.
Czy pod Inowrocławiem odkryto unikatowy pochówek zbiorowy sprzed 9000 lat?
Zanim powstał Wodzisław Śląski. Grodzisko Słowian i starsze niż myślisz ślady myśliwych
NEOLIT
Na epokę neolitu przypada kluczowy etap formowania się struktur etnicznych, które miały zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju Europy. Centralnym procesem tego okresu była tzw. rewolucja neolityczna, która doprowadziła do wykształcenia technik uprawy roślin i hodowli zwierząt, co z kolei umożliwiło przejście od koczowniczego do osiadłego trybu życia. Istotne znaczenie miał również proces indoeuropeizacji, który objął także ziemie dzisiejszej Polski. Ludy posługujące się językiem praindoeuropejskim pojawiły się prawdopodobnie już w IV tysiącleciu p.n.e., a ich jedność językowa zaczęła się rozpadać pod koniec tego tysiąclecia, dając początek różnym językom indoeuropejskim.
Najważniejsze wydarzenia neolitu:
- rozwinięcie rolnictwa i hodowli,
- budowa stałych osiedli i osad rolniczych,
- wytworzenie ceramiki i narzędzi z miedzi.
Dwa megalityczne grobowce sprzed 5500 lat odkryte w Wyskoci!
Neolityczna rewolucja symboli
EPOKA BRĄZU
Nazwa epoki brązu pochodzi od powszechnie używanych wówczas narzędzi wykonanych z nowo wprowadzonego surowca – brązu, czyli stopu miedzi z cyną. Ramy czasowe tej epoki są zróżnicowane w zależności od regionu. Najwcześniej epoka brązu rozpoczęła się w Egipcie i na Bliskim Wschodzie około 3400 p.n.e., w Europie Południowej około 2800 p.n.e., a na terenach dzisiejszych wschodnich Niemiec i zachodniej Polski około 2200 p.n.e. Koniec epoki brązu przypada na lata 1000–700 p.n.e. w zależności od regionu.
Najważniejsze wydarzenia epoki brązu:
- wykorzystanie brązu w produkcji narzędzi i broni,
- rozwinięcie handlu dalekosiężnego,
- rozwój zaawansowanych technologii i umiejętności metalurgicznych.
Groby sprzed 4000 lat w Nowym Objezierzu. Bursztyn i brąz zdradzają dalekie kontakty
Zbiorowy grób sprzed ponad 3500 lat odkryty w Słupczy
EPOKA ŻELAZA
Epoka żelaza to okres, w którym żelazo stało się głównym surowcem do wytwarzania narzędzi. Ramy czasowe tej epoki są różne, zależne od stref geograficznych, zróżnicowania kulturowego i poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Najstarsze wyroby z kutego żelaza (głównie pochodzenia meteorytowego) pochodzą z XV i XIV wieku p.n.e. z terenów państwa Hetytów w Azji Mniejszej. Stamtąd żelazo dotarło przez Palestynę do Egiptu, a następnie do Mezopotamii i Iranu. W XII wieku p.n.e. dotarło na Kaukaz, do Grecji, a w XI-X wieku p.n.e. do Italii. Do dalszych części Europy żelazo rozprzestrzeniło się przez Półwysep Bałkański oraz Kaukaz. W sensie historycznym epoka żelaza trwa do dziś, choć w sensie archeologicznym zakończyła się w XII wieku p.n.e.
Najważniejsze wydarzenia epoki żelaza:
- wykorzystanie żelaza w produkcji narzędzi i broni,
- rozwój handlu i pieniądza,
- wzrost znaczenia kwestii militarnych powodujący rozkwit różnych imperiów i państw.
Nie przeworskie, lecz jastorfskie? Hutnictwo pod Zaborowem starsze o ponad 100 lat!
Starożytni Bałtowie w Puszczy Boreckiej. Duchy Prapuszczy
STAROŻYTNOŚĆ
To pierwsza epoka stricte historyczna, od której zazwyczaj rozpoczyna się naukę historii w szkołach. Obejmuje dzieje od powstania pierwszych cywilizacji Bliskiego Wschodu, Europy i Afryki Północnej do około V wieku n.e. W odniesieniu do Grecji i Rzymu nazywana jest zamiennie antykiem. W kontekście podziału archeologicznego pokrywa się z epoką brązu i epoką żelaza.
Najważniejsze wydarzenia starożytności:
- rozwinięte starożytne cywilizacje, takie jak starożytny Egipt, starożytna Grecja i starożytny Rzym,
- rozwój zaawansowanych systemów pisania i literatury,
- budowa imponujących budowli i zabytków, takich jak piramidy egipskie, Partenon czy Koloseum.
Idol z Argisztihinilii i nne odkrycia na Wzgórzu św. Dawida
Grobowiec Amenhotepa III otwarty dla zwiedzających po ponad 200 latach!
ŚREDNIOWIECZE
Epoka w historii Europy trwająca od V do XV wieku, która rozpoczęła się wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego i trwała do epoki renesansu i wielkich odkryć geograficznych. W sensie archeologicznym koniec średniowiecza wyznacza zmierzch epoki żelaza. Najczęściej za koniec średniowiecza przyjmuje się 1492, czyli rok, w którym Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę. Choć jeszcze do niedawna średniowiecze było powszechnie uznawane za czas ciemnoty i przesądów, współcześnie odchodzi się od takiego rozumienia tej epoki, doceniając jej złożoność i wkład w rozwój kultury i nauki.
Najważniejsze wydarzenia średniowiecza:
- powstanie państwa pierwszych Piastów,
- rozkwit chrześcijaństwa i wpływ Kościoła na życie społeczne i kulturalne,
- rozwinięcie systemów feudalnych i hierarchii społecznych,
- budowa zamków i katedr gotyckich.
Jeden zabytek, wiele tropów – co skrywa płytka z poroża z Ciepłego?
Zagadka pochodzenia Słowian rozwiązana? Genetyka wskazuje na wędrówkę ludów
NOWOŻYTNOŚĆ
Epoka w historii Europy trwająca od początku XV wieku do końca XVIII wieku. Realnymi wyznacznikami przejścia od średniowiecza do nowożytności są przemiany kulturowe, polityczne, państwowe, ideologiczne oraz, w ograniczonym stopniu, techniczne. Za umowne zakończenie nowożytności najczęściej uznaje się wybuch rewolucji francuskiej w 1789 roku, a rzadziej kongres wiedeński w 1815 roku.
Najważniejsze wydarzenia nowożytności:
- wzrost eksploracji geograficznej i odkrycie nowych kontynentów,
- rewolucje naukowe i rozwój nauki oraz technologii,
- powstanie nowoczesnych państw narodowych i systemów politycznych.
Młody mężczyzna w szustokorze. Zagadkowy grób pod dawnym zborem w Wałbrzychu
Wznowienie badań archeologicznych zamku w Bolkowie w 2025 roku
XIX WIEK
Epoka XIX wieku to okres trwający od 1789 r. do 1914 r., charakteryzujący się rewolucjami, zmianami społecznymi i gospodarczymi oraz znaczącymi wydarzeniami historycznymi. Był to czas rewolucji przemysłowych, intensywnego rozwoju kolonializmu, powstań narodowych oraz rewolucji społecznych i politycznych. W XIX wieku nastąpiły przełomowe zmiany w technologii, nauce i kulturze, które miały trwały wpływ na kształtowanie współczesnego świata i ukształtowały wiele z podstaw dzisiejszej cywilizacji.
Najważniejsze wydarzenia XIX wieku:
- rewolucje przemysłowe i rozwój przemysłu.
- kolonializm i imperializm.
- rewolucje społeczne i polityczne, takie jak Wiosna Ludów i powstania narodowe.
WSPÓŁCZESNOŚĆ
Epoka w historii Europy trwająca od końca XIX wieku do dnia dzisiejszego.
Najważniejsze wydarzenia współczesności
- zakończenie I wojny światowej w 1918 roku,
- zakończenie II wojny światowej w 1945 roku,
- upadek muru berlińskiego w 1989,
NOWY ŚWIAT
Każdy region świata posiada własną, lokalnie dopasowaną chronologię dziejów, co dotyczy również obu Ameryk. Naukowcy badający historię kultur prekolumbijskich Mezoameryki ustalili na przykład podział na pięć okresów. Ponieważ badania Polaków w Amerykach stanowią stosunkowo niewielki procent polskiej archeologii (choć mają znaczący wpływ w skali światowej), wszystkie artykuły na ten temat zostały zebrane w jednej kategorii.
Ślady zbrodni sprzed 1000 lat odkryte przez polski zespół badawczy w Peru
